Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

 
ГЕОГРАФИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ 
АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
Абдуллаев А.Г. (УрДУ), Бобожанова У. (Хонқа т. 5-мактаб), 
Абдуллаева М.Г. (Амударё т. 64-мактаб).
Таълим соҳасида ўзгарувчан шарт-шароит ва жамиятдаги ўзгаришлар 
натижасида юзага келган замонавий таълим-тарбия шароитлари муносабати 
билан Ўзбекистонда таълимининг ғоялари, биринчи навбатда, олий 
маълумотга эга бўлган битирувчиларга ва умумий маданиятнинг юқори 
даражасига қаратилган. 
Ўзгарувчан ҳақиқатнинг жараёнлари ва ҳодисалари ўртасидаги умумий 
муносабатлар мавжуд бўлиб, унда табиий ҳодисалар, илмий тасаввурлар 
дунёдаги бадиий тасаввурлар билан бирлаштирилган. Таълим муассасидада 
келажак таълимининг концепцияси - маданий ҳодиса сифатида таълим олишда 
кўринади. Таълимида фалсафий-антропологик ва маданий ёндашувларга 

---

27 
асосланган ижтимоий-маданий географик таълимни яратиш истиқболлари 
очилмоқда. 
Бугунги кунда дунёдаги тобора ўсиб бораётган мураккаблик ва ўрта 
мактабни битирган ўқувчиларни ўзига жалб қилиш қобилияти ўртасида 
келишмовчилик мавжуд. Шунинг учун, бошқалар билан бир қаторда, ўрта 
мактаб битирувчиларининг географик маданиятини шакллантириш масаласи 
жуда муҳимдир. Географик маданият бизни географик муҳитни умумий 
маданият призмасидан кўриб чиқишга, инсонийлик хусусиятларини, шу 
жумладан табиат ва жамиятга нисбатан намоён бўлиш даражасини аниқлашга 
имкон беради. Инсоннинг географик маданиятини шакллантириш жамият ва 
табиат ўртасидаги муносабатларни уйғунлаштириш, сайёрани сақлаб 
қолишга, жамиятнинг онгли ижтимоий ва иқтисодий фаолиятига, учта ўзини 
ўзи етарли тамойилнинг: табиат, инсон, жамиятнинг мавжудлигини 
тушунишнинг бир йўли. 
Географик маданиятни яратиш зарурати экологик ифлосланиш, 
табиатдаги мувозанат, энергия ва хом ашё ресурслари, маълум ҳайвон ва 
ўсимлик турларининг йўқ бўлиб кетиши билан боғлиқ экологик аҳамиятга эга. 
Сунъий муҳитнинг агрессив равишда тажовузкор табиати, табиатдаги 
антропоген босимнинг кескин ўсиши, генетик муҳандисликнинг киритилиши
буларнинг барчаси одамнинг “Home Sapines” турига айланиши учун хавф 
туғдиради. 
Замонавий ҳақиқатнинг динамиклиги ва ўзгарувчанлиги, унда ижобий 
йўналиш, мазмунли хатти-ҳаракатлар ва унинг ижодий изланишларини 
таъминлайдиган бундай таркибий фазилатларнинг намоён бўлишидан тобора 
кўпроқ талаб қилинмоқда. Бутун дунёдаги халқларнинг миллий ва маданий 
хилма-хиллигини, маданиятнинг эквивалентлиги ва уларнинг ер юзасидаги 
потенциал умумийлигини тушуниш ва қадрлаш қобилиятини тасдиқлайди. 
Турли мамлакатларнинг геосиёсий манфаатларини кўриш, кундалик ҳаётнинг 
бошқа халқлар, бошқа ҳудудлар ва минтақаларнинг ривожланишига 
таъсирини англаш қобилиятидир. Бу жисмоний шахснинг умумий 
маданиятида географик компонентни мустаҳкамлашга сабаб бўлади. 
Унинг қадриятларини англаш воситаси, дунёни билиш, ўзини билиш, ўз 
жойини топиш, ўз-ўзини, табиат ва ер юзида яшовчи ҳар бир одамнинг 
уйғунлашуви сифатида инсон маданиятининг шакллантирувчи қиймати 
тобора ошкора бўлиб келмоқда. 
Географик маданият талабаларнинг қалбида табиатнинг ўзига хослиги, 
ватанининг бетакрорлиги, бир томондан, инсоннинг ўзига хослиги, 
ҳаракатчанлиги ва масъулияти, иккинчисига руҳлантириши учун яратилган. 
Бу дунёдаги хилма-хиллик ва турли турдаги ҳаёт учун ҳурмат-эҳтиром ва 
ҳайратни 
ўргатадиган 
талабаларнинг 
географик 
маданиятини 
шакллантиришдир. Ўқувчиларнинг ҳаётга бўлган муносабати инсоният ва 
табиат ўртасидаги конструктив мулоқот учун замин яратиши мумкин, бу буюк 
гуманистлар: В.Ивернадский, Д.С.Ликачев, Н.А.Рерич, А.Швейцерлар ғоявий 
қарашларидир. Географик маданият замонавий географик таълим 

---

28 
концепциясида ишлаб чиқилган (И.В.Баринова, В.П.Максаковский ва 
бошқалар). 
Шу билан бирга, географик маданият, ёш авлоднинг географик тарбияси 
ва, умуман, жамият учун масала жуда долзарб бўлиб қолмоқда. 
Таълимда географик маданиятни шакллантириш муваффақиятли 
бўлади, агар: 
- 
таълим муассасаси географик таълимнинг мақсадлари ва 
вазифаларининг хилма-хиллигини эмас, балки инсоннинг умумий 
маданиятининг бир қисми сифатида географик маданиятни шакллантиришни 
ҳам ҳисобга олади; 
- географик таълим жараёни маданий ёндошишга, таълим фаолияти 
шакллари ва усулларининг ўзгарувчанлигини таъминлашга, маданий муҳитни 
яратишга ёрдам беради; 
- таълимда географик маданиятни шакллантиришнинг ташкилий-
педагогик моделини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; 
- географик маданиятнинг аниқ таркибий қисмларини (географик расм, 
географик фикр, географик усул ва география тиллари) ривожлантиришни 
таъминлайдиган замонавий ўқув жараёнида географик маданиятни 
шакллантиришнинг педагогик шартларини аниқлаш. 
Географик маданият - бу маданиятнинг алоҳида тури бўлиб, географик 
муҳит, аҳоли ва унинг ижтимоий-иқтисодий фаолияти билан биргаликда 
географик муҳит билан уйғун муносабатлар йўли билан атрофдаги ҳақиқатда 
инсон ҳаётини ташкил этишга қаратилган географик тасаввурлар, дунё 
тушунчаси, дунё географик тасвири ҳақида қимматли ғоялар тўпламидир. 
Географик маданиятни шакллантиришнинг педагогик шартлари: 
- география ўқитувчиси касбий ва педагогик маданияти; 
- география фанининг ривожланишига маданий ёндашув асосида ўқув 
жараёнидаги фаолияти; 
- таълим муассасасида жаҳон ҳамжамиятида иштирок этадиган маданий 
муҳитни яратиш. 
Таълим муассасасида географик маданиятни шакллантириш ташкилий-
педагогик модел асосида амалга оширилади, шу жумладан: табиий-географик, 
иқтисодий-географик ва профил компонентларини изчил бирлаштирадиган 
ўқув дастури; қўшимча ўқув дастурлари, ижодий бирлашмалар, талабаларнинг 
илмий жамияти; иқтидорли талабалар учун халқаро лойиҳаларда, 
конференцияларда, саёҳатларда, шунингдек алоҳида география дастурларида 
иштирок этиш.
Таълим тизимининг стратегик вазифаларидан бири келажакда 
инсониятнинг барқарор ривожланишини таъминлаш ва биргаликда 
ривожланиш ғояларини идрок ва амалга оширишга қодир бўлган, узлуксиз 
ўзини-ўзи ривожлантириш, жамият тараққиёти ва умуминсоний қадриятлар 
устуворлигига қаратилган юқори даражадаги географик маданиятга эга 
шахсни шакллантириш вазифаси бўлиб қолмоқда. Унинг ечимининг 

---

29 
муваффақияти кўплаб омилларга боғлиқ бўлиб, улар ўртасида ёшлар 
географик маданиятга қўшилиш вақтида муҳим рол ўйнайди. 
Ўқувчиларнинг географик маданиятини шакллантириш муаммоларини 
кўриб чиқиш, замонавий таълим муассасаларига замонавий таълимни 
замонавийлаштиришга йўналтирилган долзарб вазифалардан бири бўлиб, у 
талабаларнинг онг, маърифат ва маданият даражаларига юқори талабларни 
белгилайди. 
Тадқиқ қилинган материалларни таҳлил қилиш ва умумлаштиришда, биз 
географик маданиятнинг таърифини синтезладик. 
Географик маданиятнинг мезони ва кўрсаткичлари белгиланади ва 
географик маданият бир-бирига боғлиқ бўлган бир қатор элементлардан 
ташкил топган ажралмас тизим эканлиги аниқланди:
-
географик билимлар тизими - қиймати, меъёрий, амалий;
-
географик фикрлаш, шу жумладан сабабли, пробабилистик, 
прогностик ва бошқа турдаги муносабатларни ўрнатиш, атроф-муҳит 
муаммоларини ҳал қилишнинг манбалари, субъектлари ва усулларини билиш, 
ахлоқий танлов ва прогноз шароитларида қарор қабул қилиш; 
-
ҳиссиётлар маданияти - табиат ва жамиятдаги бир қатор 
жараёнлар ва ҳодисаларнинг семпатиси, эмпатияси, фуқаролик хулқ-атвори, 
ватанпарварлик ва бошқа тафаккур туйғуси; муҳитда одамларнинг оқилона 
ахлоқий хулқ-атворига йўналтирилган;
-
талабаларнинг жўғрофий фикрлашлари ва география тили билан 
танишиши, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг табиий ва ижтимоий-иқтисодий 
асослари; маданиятнинг географик жиҳатдан оқилона хулқ-атвори, географик 
ахборотни, фикрлашни ва ҳиссиёт маданиятини кун тартибидаги кундалик 
меъёрда ўзгартириши билан тавсифланади.
Замонавий маданий вазиятда географик маданият глобаллашув ва 
глобаллашувнинг қадриятлари ўртасидаги зиддият билан чамбарчас 
боғлиқдир. Ер юзидаги маданиятларнинг ўзига хослиги ва уларнинг 
потенциал умумийлиги, турли миллатларнинг геосиёсий манфаатларини 
кўриш, бизнинг бошқа халқлар, бошқа ҳудуд ва минтақалар ривожланиши 
учун кундалик ҳаёт бўлиб бу жисмоний шахснинг умумий маданиятида 
географик таркибий қисмнинг мустаҳкамланишига олиб келади. 
Биз бу қадриятларни англаш воситаси, дунёга, ўзимизни билиш 
қобилиятига эга бўлган универсал маданиятнинг шакллантирувчи қийматини 
ўзимизга, табиатимизга ва бу маконда яшайдиган ҳар бир инсонга мос 
равишда ушбу мураккаб дунёда ўзимизни топишимиз учун таъкидлаймиз. 
Таълим муассасаси шароитида географик маданиятни шакллантириш 
ташкилий-педагогик моделлаштириш асосида амалга оширилади. 
Унинг шаклланишининг самарадорлиги қуйидагиларни ўз ичига олади: 
физиологик, 
иқтисодий-географик 
ва 
профил 
компонентларини 
бирлаштирадиган асосий ва қўшимча таълим;

---

30 
ижодий уюшмалар, илмий жамиятлар; иқтидорли талабалар учун 
халқаро лойиҳаларда, конференцияларда, саёҳатларда, шунингдек алоҳида 
география дастурларида иштирок этиш.
Ушбу модел географик расм, географик қобилият, географик фикрлаш 
ривожланишининг етуклиги, географик муҳитда ишлаш қобилияти ҳақида 
тўлиқ тасаввур беради. 
Географик фан, географик таълим ва географик маданият инсон 
билимлари ва маданиятининг энг муҳим қисмидир. Табиий ресурслардан 
оқилона фойдаланишга ва атроф-муҳитни муҳофаза қилишга асосланган. 
Бугунги кунда илмий географик билимларнинг асослари бутун аҳоли ва 
айниқса табиат ва жамият ўртасидаги ўзаро муносабатларга оид қарорларни 
қабул қиладиган бошқарув даражасига эга бўлиши керак. Буларнинг барчаси 
мамлакатда географик таълимнинг барча даражаларини яхшилашни талаб 
қилади. Бундай такомиллаштириш географик таълим учун ажратилган вақтни 
узайтиришдан эмас, балки таълим сифатини яхшилашдан иборат, яъни, 
маданий ёндошув асосида ўқитишнинг назарий даражасини, айниқса 
географияни мустаҳкамлаш орқали таълимни жадаллаштиришга қаратилган. 
Маданиятни оммавий равишда тарқатиш доимо ўз субектларини 
бирлаштиради. Бу ҳолда ўқув жараёнида ўқитувчининг профессионал ва 
педагогик маданияти, маданиятнинг ташувчиси сифатида ноёб шахсияти ва 
талабанинг ноёб шахсияти билан шахслараро муносабатлар мавзуси асосий 
йўналиш ҳисобланади. 
Таълимнинг асосий мақсади нафақат билимдон, балки маданий ҳам 
ўқимишли бўлмайдиган маданият, шахсиятни яратишдир. Айнан шунинг учун 
биз билимга асосланган марказдан маданиятга ўхшаш таълимни 
йўналтиришни талаб қиламиз. Бу фақатгина инсонни маънавий, фикрлашни 
ўргатмайди, балки ўйлайманки, тайёр билимларга эга бўлишга эмас, балки 
ижодкорликка қаратилади. Буни амалга ошириш учун географик таълим 
мазмуни географик маданиятнинг шаклланиши бўлиши керак. 
Талабанинг шахсиятининг географик маданиятини шакллантиришнинг 
самарали воситаси ўқувчиларнинг географик табиатдан ташқари ўқув 
машғулотларида органик иштироки бўлиб, у болаларни табиий муҳит билан 
фаол манфаатдор томонлар сифатида кўп томонлама ўзаро таъсирини ўз ичига 
олади ва инсоннинг табиат билан муносабатларида инсоний ахлоқий 
позицияни ривожлантиришга қаратилган, яъни, инсоннинг яхшиси ва 
табиатнинг яхшиси. Таълим муассасасида дарсликларнинг барча турларини 
кенгайтириш ва чуқурлаштириш, ўқув жараёнига географик хусусиятлар 
бўйича турли махсус курслар ва танловларни жорий этиш, турли 
экспериментал, тадқиқот ва дизайн фаолиятида ўсмирларнинг иштирокини 
кенгайтириш, талабаларининг турли ижодий уюшмаларини ташкил этиш: 
сайёҳлик клуби; географик доиралар ва бошқалар. 
Қўшимча ўқув дастурлари, халқаро лойиҳалар, халқаро муносабатлар ва 
иқтидорли болалар учун индивидуал география дастурлари туфайли жаҳон 
ҳамжамиятига жалб этиладиган маданий интенсив муҳитни яратишда таълим 

---

31 
муассасасининг имкониятларини максимал даражада ошириш муҳим 
аҳамиятга эга эканлигини исботлади. 
Инсоннинг географик маданиятини шакллантириш - бутун ҳаёт 
давомида ҳаёт тажрибаси, таълим, илмий билим ва ўзини такомиллаштириш 
таъсирида амалга ошириладиган узоқ жараёндир. Давомийлик принципига 
асосланиб, бу жараён географик билимларни, фаолият усулларини, ёш 
авлоднинг қадриятларини ўзлаштириш, ўз тажрибаларини қайта тиклашни ўз 
ичига олади.