O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

3. Relyefni kelib chiqishiga ko’ra turlari
. Yer yuzasi relyefi kelib chiqishiga ko’ra 
uchta yirik guruhga bo’linadi: geotektura, morfostruktura va morfoskul’ptura
. 
Geotektura - Yer po’stidagi yirik relyef shakllaridir. Geotektura faqat Yerning ichki 
kuchlari ta’sirida vujudga keladi va rivojlanadi. 
Geotektura relyef shakllarining vujudga kelishi qadimgi yagona Pangeya materigi va Pantalasa
okeanining vaqtlar o’tishi bilan hozirgi holatga kelishi katta rol o’ynaydi. Ularga materik 
ko’tarilmalari va okean botiqlari kiradi. Geosinklinallar va platformalar esa ikkinchi darajali 
geotekturalar xisoblanadi. Relyefda geosinklinallarga burmali tog’lar zanjirlari to’g’ri keladi.
Platformalarga katta-katta tekisliklar to’g’ri keladi.
Har qaysi materik ning negizida kembriydan oldingi bitta (Evrosiyoda) yoki bir nechta 
platforma bor. Ularni geosinklinallar – turli yoshdagi tog’ zanjiri o’rab olgan. 
Morfostrukturalarga yirik sayyoraviy relyef shakllari kiradi. Ularni hosil bo’lishida 
Yerning ichki kuchlari bilan birga tashqi kuchlari xam qatnashadi. Bunday relyef shakllariga 
yirik tog’ tizmalari va tekisliklar kiradi. Masalan, Kordilera tog’lari, Buyuk tekisliklar, Sharqiy 
Yevropa tekisligi, Turon tekisligi, Sharqiy Avstraliya tog’lari va x.k . 
Morfoskulpturalar asosan tashqi (ekzogen) kuchlar ta’sirida vujudga keladi. Ularga daryo 
vodiylari, allyuvial tekisliklar, muz relyef shakllari, shamol ta’sirida hosil bo’lgan relyef 
shakllari, suv eroziyasi natijasida hosil bo’lgan relyef shakllari kiradi. Masalan, jarlar, kirg’oqlar, 
barxanlar, daryo vodiylari va x.k. 
Yer yuzasidagi asosiy relyef shakllari Yer po’stining tuzilishiga mos keladi. Materiklar 
va okeanlar quruqlik va okean Yer po’stiga mos keladi. 
Materiklarning platformalarida past tekisliklar, tekisliklar, platolar va yassi tog’lar keng 
tarqalgan. Materiklarning suv bosgan joylarida shelьf dengizlari tarqalgan. Masalan, Rus 
platformasida Sharqiy Yevropa, Germaniya – Polsha, Kaspiy bo’yi past tekisligi shakllangan. 
Janubiy Amerika platformalarida esa Amazoniya past tekisligi va Braziliya yassi tog’ligi 
shakllangan. Afrika platformasi esa plato va yassi tog’lardan iborat. Sibir platformasi, O’rta 
Sibir yassi tog’ligiga mos keladi. Bu esa platformalarning mustahkamligini va uzoq davr 
mobaynida yemirilish natijasida ularinig yuzasi tekislik, plato va yassi tog’larga aylanib 
qolganligidan darak beradi. 
Alp burmalanishi bosqichida hosil bo’lgan tog’lar balandligi, kuchli parchalanganligi 
bilan ajralib turadi. Jahondagi eng baland tog’lar Alp burmalanish bosqichida hosil bo’lgan (Alp, 
Himolay, Kavkaz, Pomir, And, Hindiqush, Kordilyera).