Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

---

OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA‘LIM YO‘NALISHI 3
ERGASHEVA OZODANING
JAHON GEOGRAFIYASI FANIDAN «
zamon muzliklari
Topshirdi:________________________________________________________________
Qabul qildi:_______________________________________________________________
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA‘LIM YO‘NALISHI 3-KURS G419-GURUH TALABASI
ERGASHEVA OZODANING
JAHON GEOGRAFIYASI FANIDAN «
O‘rta Osiyo o‘lkasidagi 
zamon muzliklari
» MAVZUSIDA YOZGAN KURS ISHI
:________________________________________________________________
_______________________________________________________________
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI 
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI 
GURUH TALABASI 
ERGASHEVA OZODANING
O‘rta Osiyo o‘lkasidagi hozirgi 
YOZGAN KURS ISHI 
:_________________________________________________________________________ 
_______________________________________________________________________ 

---

REJA:
KIRISH 
1.O`RTA OSIYO O‘LKASINING HOZIRGI ZAMON 
MUZLIKLARI HAQIDA UMUMIY MA‘LUMOT. 
2.TOJIKISTON TOG‘LARIDAGI HOZIRGI ZAMON 
MUZLIKLARI 
3.QIRG‘IZISTON TOG‘LARIDAGI HOZIRGI ZAMON 
MUZLIKLARI. 
4.O‘ZBEKISTON TOG‘LARIDAGI MUZLIKLAR. 
5.O‘RTA OSIYODAGI ENG YIRIK MUZLIK FEDCHENKO. 
6.GLOBAL IQLIM O‘ZGARISHINING O‘RTA OSIYO 
MUZLIKLARIGA TA‘SIRI. 
XULOSA
ILOVALAR 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 

---

KIRISH 
O‘rta Osiyo o‘lkasi materik ichkarisida okeanlardan uzoqda joylashgan tabiiy 
geografik o‘lkadir.Bu o‘lkaning yozi issiq va qishi juda sovuq bo‘ladi.Oʻrta Osiyo 
hududining 4/5 qismi tekisliklardan iborat, qolgan qismini togʻliklar tashkil qiladi. 
Tekisliklarning Qozogʻiston past togʻlaridan gʻarb va janubi-gʻarbdagi qismi 
Turon tekisligi deb ataladi. U tektonik jihatdan mezozoy va kaynozoy yotqiziqlari 
bilan toʻlgan katta botiqqa toʻgʻri keladi. Uning ostki qismi tektonik harakatlar 
natijasida kuchli oʻzgargan paleozoy jinslari qatlamlaridan tuzilgan qattiq 
fundamentdan iborat.Bu fundament yer yuzasidan turli chuqurliklarda yotadi, 
ayrim joylari past koʻrinishida yer yuzasiga chiqib qolgan.
Oʻrta Osiyo tekisliklari sharq va janubiy tomonlarida Tarbagʻatoy, Tyanshan, 
Hisor Olay, Pomir, Hindukush, Safedkoʻh, Nishopur togʻlari bilan oʻralgan. 
Ularning koʻpchiligi baland togʻlar boʻlib, 6 ming m dan baland boʻlgan 136 ta 
choʻqqisi bor.Ayrim choʻqqilarning balandligi esa 7—7,5 ming m ga yetadi.Oʻrta 
Osiyo togʻlarining xususiyati shundan iboratki, tizmalar va ularni ajratib turgan 
daryo vodiylari va botiqlar koʻpincha kengliklar boʻylab choʻzilgan. Ular bilan 
birgalikda koʻndalang togʻ tizmalaridani (yoki markadlar) mavjud. Bunday togʻ 
tugunlari Tyanshan, Pomir va Hisor Olay togʻlarida 16 ta boʻlib, ular muzlik 
markazlaridir.Oʻrta Osiyoning umumiy iqlim belgilari oftobli kunlarning koʻp 
boʻlishi, kontinentallik va yogʻinning kamligidir. Hududning katta qismini 
egallagan choʻl va chalachoʻllarda bu belgilar, ayniqsa, sezilarli.Bu yerga 
yogʻinlarni Atlantika okeanidan keladigan havo massalari olib keladi. Tropik 
kengliklardan tashqarida gʻarbdan sharqqa yoʻnalgan nam havo oqimlari Oʻrta 
Osiyo hududiga maʼlum darajada quruq va yozda qizigan holda kirib keladi. Shu 
sababli Oʻrta Osiyo iqlimi qurgʻoqchil. Bu yerda yillik temperatura amplitudasi 
qoʻshni oʻlkalardagiga nisbatan kattaroq, yaʼni iqlimning kontinentalligi yuqoriroq 
darajada boʻladi va shu maʼnoda Sharqiy Sibirdan keyinda turadi. Oʻrtacha yillik 
havo temperaturasi Oʻrta Osiyo tekisliklarida 0° dan yuqori: chekka shimolida
1-2°, janubida 18° gacha. Togʻlik qismida dengiz sathidan 2200–2500 m 

---

balandlikda -5°, -8° gacha pasayishi mumkin.Mutlaq past temperatura togʻlar va 
baland togʻlarda -16° dan (janubida) -50°gacha (shimolida).Oʻrta Osiyoning 
tekislik qismida iyulning oʻrtacha havo temperaturasi, shimolida 20-22°, janubda 
30-31° boʻladi. Eng yuqori temperatura tekislik va togʻ etaklarida 42°, 50° atrofida, 
togʻlarda esa, 3000 m dan balandlikda 22-24°.Yillik yogʻin miqdori ham bir tekis 
taqsimlanmagan. Qizilqum va Qoraqumda 100–150 mm, togʻlarda 800–900 mm va 
undan ortiq. Eng kam yogʻin Sharqiy Pomirda kuzatiladi (26 mm).Oʻrta Osiyo
oʻlkasida iqlim xususiyatlari tafovutiga koʻra ikkita kichik iqlim oʻlkasi subtropik 
iqlim xususiyatlariga ega boʻlgan Turon kichik oʻlkasi va moʼtadil iqlim 
xususiyatlariga ega boʻlgan Qozogʻiston kichik oʻlkasidir. Bular orasidagi chegara 
Qoraboʻgʻozgoʻl qoʻltigʻi shimoli, Ustyurtning janubiy chinki, Qoraqum va 
Qizilqumning shimoliy chegarasi Qoratogʻ tizmasi, Talas Olatovi va Fargʻona 
tizmasidan oʻtadi.Oʻrta Osiyo okeanlardan uzoq boʻlgan va togʻlar bilan oʻralgani 
uchun berk oʻlka hisoblanadi. Orol dengizi, Balxash koʻli, Issiqkoʻl va boshqalar 
mayda berk havzalar bor. Yirik daryolari Amudaryo va Sirdaryo. Oʻrta Osiyoda 
daryolarning zichligi 1 km²ga 0,002 km
3
Togʻlik qismida esa tekisliklarga 
qaraganda daryo koʻp (12 ming). Ular yomgʻir, qor, muzlik, yerosti suvlaridan 
toʻyinadi. Suvi, asosan, sugʻorishga sarf boʻladi.Oʻrta Osiyoda turli tuman 
tuproqlar tarqalgan. Ular tekisliklarda kengliklar boʻylab zonalar hosil qilib, 
shimoldan janubga tomon (toʻq kashtan, ochkashtan, qoʻngʻir va sur qoʻngʻir, 
qumli choʻl tuproqlari) almashinib boradi. Taqirlar va taqirsimon tuproqlar, 
shoʻrxok va shoʻrtoblar uchraydi. Togʻlarda esa tuproqlar balandlik mintaqalarini 
hosil qilgan. Moʼtadil mintaqaning choʻl zonasiga tutash Jungʻoriya Olatovi. 
Tyanshan 
tizmalarida 
quyidagi 
balandlik 
mintaqalari 
uchraydi
:
1.Choʻl dashtdan iborat togʻ etaklarining shimoliy boʻz tuproqlari.
2.Quruq 
va 
dasht 
hamda 
past 
togʻlardagi 
kashtan 
tuproqlar.
3.O`tloqi dasht va oʻrtacha balandliklardagi togʻ oʻrmon toʻq tusli tuproqlar.
4.Qoraqaragʻay oqqaragʻay oʻrmonlaridagi qora tuproqsimon togʻoʻtloqi va togʻ 
oʻtloqi,tuproqlar.
5.Subalp va alp oʻtloqlardagi torfli togʻ oʻtloqi va chala torfli tuproqlar. 

---

6.Muzliklar va qorliklar. 
Gʻarbiy Tyanshan, Hisor Olay va Kopetdogʻ 
tizmalarida balandlik mintaqalari boshqacharoq Pastdan yuqoriga
: 1.Togʻ 
oldi quruq dasht chala savannalari boʻz tuproqlari. 2. Har xil oʻtlar va butalar, 
dasht chala savannalari karbonatli jigarrang tuproqlar. 3. O`rtacha balandlikdagi 
togʻ quruq oʻtli oʻrmon va buta oʻsimliklari jigarrang tuproqlari. 4. Subalp dashtlari 
togʻ oʻtloqi dashtlar. 5. Alp dashtlari togʻ oʻtloqi dasht va chala torfli togʻ 
oʻtloqlari. 6.Muzliklar va qorlar. 
Ichki Tyanshan va Pomirdagi balandlik 
mintaqalari
: 1.Shuvoq boshoqli oʻtlardan iborat dasht ochrangli oʻtloqi chala 
choʻl tuproqlar. 2.Chalovli dashtlardagi quruq dasht, choʻl dasht va choʻl 
tuproqlari. 3.Baland togʻ quruq tundralari. 4.Muzliklar va qorliklar. Pomir uchun 
baland togʻ shuvoq va teresken oʻsimliklari mintaqasi xos.Oʻrta Osiyoda Markaziy 
Osiyoning Palearktika oʻlkasi hayvonlari yashaydi. Sutemizuvchilardan 
qumsichqon va qoʻshoyoqlarning har xil turlari, sariq yumronqoziq, ingichka 
barmoqli yumronqoziq, antilopa ,joyran, qulon, ola koʻzan, qoraquloq, choʻl 
mushugi va sabancha, gepard va boshqalar uchraydi. Qushlardan xoʻjasavdogar, 
goʻng qargʻa, chumchuqlar, moyqut, chil, tuvaloq kabilar: sudralib yuruvchilardan 
qurbaqabosh kaltakesak, choʻl agamasi, echkemar, yoʻli oʻlkaltakesak, gekkon va 
boshqalar, ilonlardan oʻqilon, choʻl boʻgʻma iloni, charxilon, koʻlbor ilon, kapcha 
ilon, qalqon bosh ilon va boshqalar uchraydi. Toshbaqalar keng tarqalgan. 
Hasharotlardan har xil qoʻngʻizlar, asalarilar, arilar, chumolilar, kapalaklar: 
Oʻrgimchak simonlardan biy, qoraqurt, chayonlar uchraydi.Toʻqaylarda qirgʻovul, 
gobon, toʻqay bugʻusi, chiyaboʻri, yerkalamush, koʻlbaqasi, koʻkqurbaqa va 
boshqalar bor. Suv havzalarida kurak burun, moʻylov baliq, choʻrtan, sazan, tanga 
baliq, laqqa, leshch, ship, osman, marinka va boshqalar baliq turlari uchraydi. 
Togʻlik hududlarda togʻtakasi, togʻ qoʻyi (arxar), qizilsugʻur, uzundumli menzbir 
sugʻuri, qizil pishchuxa, ilvirs, togʻgʻozi (ular), kaklik, archa bolta tumshugʻi, 
zargʻaddoq va boshqalar uchraydi.Biz quyida O`rta Osiyoning muzliklari haqida
ma`lumot beramiz.Jumladan O`rta Osiyo muzliklariga umumiy tarif ,Tojikiston 
muzliklari,Qirg`iziston muzliklari,O`zbekiston muzliklari,eng yirik muzlik 

---

Fedchenko haqida ma`lumot,hamda global isishning O`rta Osiyo muzliklariga 
ta`siri va uning oqibatlarini oldini olishga qaratilgan ma`lumotlar beriladi. 
1-Rasm
O`rta Osiyoning tabiiy xaritasi

---

1.O‘RTA OSIYO O‘LKASINING HOZIRGI ZAMON 
MUZLIKLARI HAQIDA UMUMIY MA‘LUMOT. 
O’rta Osiyo tog’lari Yevrosiyoning eng baland va ulkan tog’laridan biri 
hisoblanadi.Bu tog’lar MDH hududlarida joylashgan boshqa tog’ tizmalariga 
nisbatan quruq iqlim sharoitida joylashgan bo’lishiga qaramasdan, balandligi katta 
hamda g’arb va shimoldan kelayotgan namgarchiliklarni tutib qoluvchi bir nechta 
uzellar bo’lganligi sababli, ularda hozirgi zamon muzliklari keng tarqalgan.O’rta 
Osiyoning Pomir va Tyanshan tog’larida Yer sharining eng katta muzliklari 
joylashgan. Bu tog’larning muzliklari o’zining kattaligi va uzunligi jihatidan Yer 
sharining eng katta tog’lari hisoblangan Qoraqurum va Himolay tog’larining 
muzliklari bilan tenglasha oladi. O’rta Osiyo tog’larida turli xil muzliklar bor. Ular
tog’larda ko’pchilik daryo vodiylarini egallabgina qolmay, ba’zi rayonlarda 
kattagina territoriyalarni (hatto tog’ cho`qqilarini) egallab yotibdi.Glyatsiolog 
olimlarning olib borgan tekshirishlari shuni ko’rsatdiki, hozirgi vaqtda O’rta Osiyo 
tog’larida 16,7 ming kvadrat kilometr maydonni muzliklar qoplab olgan. Hozirgi 
zamon muzliklarining makoni hisoblangan Arktikada muzliklarning maydoni 54 
ming kvadrat kilometrga tengdir. Geolog va geomorfolog olimlarning ko’p 
yillardan beri olib borgan tekshirishlari shuni ko’rsatdiki. Yer sharining to’rtlamchi 
davr mobaynida (taxminan bir million yillar ichida) O’rta Osiyo tog’larida 
muzliklarning maydoni hozirgi muzliklar maydoniga nisbatan bir necha marta 
katta bo’lgan. O’rta Osiyo tog’larida hozirgi davr muzliklarining ko’rinishi bir xil 
emas. Ularning bir nechta tiplari mavjud.Hozirgi muzliklar ichida eng
keng tarqalganlari vodiy muzliklaridir. Vodiy muzliklari O’rta Osiyo tog’larining 
yog’ingarchilikka boy hamda chuqur daryo vodiylari bilan kesilgan chekka 
qismlarida tarqalgan. 
Pomir O’rta Osiyoning eng baland tog’laridan biri hisoblanadi. Bu tog’ 
o’zining tuzilishi jihatidan ikki qismga bo’linadi. Sharqiy Pomir - yassi tog’ bo’lib, 
uning hamma tomonidan ko’p qismi doimiy muzliklar bilan qoplangan tog’ 
tizmalari o’rab olgan. Uning G’arbiy shimolida Fanlar Akademiyasi tizma tog’i, 

---

Sharqida Sariko’l tizma tog’i, Janubida esa o’lkan Vaxon va Hindiqush tog’lari 
joylashgan.Sharqiy Pomir yassi tog’ hisoblanganiga qaramasdan ustki qismi tekis 
emas. Deyarli hamma qismida tog’ tizmalari chuqurliklar bilan almashinib turadi. 
Bu tizma tog’larning balandligi 5000-5500 metrga yetadi, ularning oralig’ida 
joylashgan chuqurliklarning balandligi esa 3850-4000 metrdan oshmaydi. Bu 
chuqurliklardan o’z o’zanini o’ymagan, yoyilib oquvchi daryolar oqib o’tadi, 
ba’zilarida esa katta-katta ko’llar bor. Sharqiy Pomir yassi tog’i hamma tomondan 
baland tizma tog’lar bilan o’rab olinganligi uchun o’lka sharoiti juda quruq, 
yog’ingarchilik juda kam yog’adi. Shuning uchun hozirgi zamon muzliklari juda 
kam taraqqy etgan.G’arbiy Pomirning tuzilishi Sharqiy Pomirdan butunlay farq 
qiladi. U chuqur, asosan, dara shakliga ega bo’lgan daryolar bilan kuchli kesilgan. 
Daryolarning chuqurligi 1500-1700 metrdan oshadi.Daryo vodiylari orasida juda 
baland tog’lar - Rushan, Yazg`ulem, Vanch va boshqa tog’ tizmalari joylashgan. 
Ularning balandligi dengiz sathidan 5500- 6000 metrgacha ko’tarilgan.Pomirning 
chekka tizma tog’larida O’rta Osiyoning baland cho`qqilari joylashgan. Bulardan 
eng balandlari Ismoil Somoniy cho`qqisi (7494 metr), bo’lib alohida ajralib 
turadi.Glyatsiologlarning ma’lumotiga ko’ra Pomir tog’larining O’rta Osiyo 
hududida joylashgan qismida hozirgi zamon muzliklarining umumiy maydoni 
mashhur olim akademik S.V. Kalesnikning fikricha 10200 kvadrat kilometrdir. 
Pomir tog’lari bir qancha tizma tog’lardan iboratligini yuqorida qayd qilib o’tgan 
edik. Endi shu tizma tog’larning hozirgi zamon muzliklari haqida ba’zi 
ma’lumotlar keltiramiz ko’rsatilgan tog’ tizmalarida muzliklarning uzunligi 1,5 
kilometrdan kattalarigina olindi. Aslida kichik muzliklarining soni behisobdir. 
Pomir tog’larida uzunligi 10 kilometrdan oshiq muzliklarning soni 40 tadan 
ko’proq, uzunligi 20 kilometrdan ortiq muzliklarning soni 11 taga yetadi.Quyida 
Pomirdagi muzlik maydonining 70 kvadrat kilometrdan oshiqlarining nomlari 
keltirildi.Pomir tog’larining eng kattamuzligi Fedchenkodir. Uning uzunligi 71,2 
km, maydoni 907 kv. kmdir. Fedchenko muzligi uzunligi 20-25 km keladigan 127 
ta irmoqlar va tarmoqlarni qabul qiladi. Muzlikning qalinligi uning o’rta qismida 
700-1000 m, pastki qismida esa 300- 400 m ga kamayadi.Tyanshan tog’lari baland 

---

va turli tomonlarga cho’zilgan tizmalardan iborat. Tyanshan sistemasiga kiruvchi 
ko‘pchilik tizma tog’lar asosan g’arbdan sharq tomonga cho’zilib, birlashadi va 
uzellar hosil qiladi. Shunday tog’ tizmalarining tutashgan uzellarida katta-katta 
muzliklar hosil bo’lgan. Masalan, Zarafshon, Oloy va Turkiston tizma tog’lari 
Zarafshon daryosining boshlanish rayonida bir-biri bilan tutashib,mastchoh uzeli, 
Orqa Ili Olotovi va Kungey Olotovi tutashgan rayonda Talgar uzelini hosil qiladi. 
Tyanshanning sobiq Ittifoqi territoriyasida joylashgan tog’ tizmalaridagi muzliklar 
Tyanshan tog’larida anchagina uzun va maydoni katta muzliklar mavjuddir. 
Bulardan biri Zarafshon muzligi hisoblanadi. Uning uzunligi 26 kilometr, maydoni 
irmoqlari bilan birga hisoblaganda 113.9 kvadrat kilometr, qalinligi 200 metr, 
hajmi esa 8 kub kilometrga yaqin.«G’alaba» cho’qqisi (7439 m) va Xontangri 
(6995 m) rayonlarida katta muzliklar bor. «G’alaba» cho’qqisining 50 kilometr 
radiusida 2818 kvadrat kilometr maydonni muzliklar va doimiy qorlar egallab 
yotibdi. Shu rayonda 109 vodiy muzligi bor. Bu muzliklardan (Temirsu, 
Tugbelchi, Qoragul, Qo`chqor boshi, Choi,Terei, Kichik Terensu, Saykay) Xitoy 
territoriyasida joylashgan. Umuman Tyanshan tog’larida hozirgi zamon 
muzliklarining maydoni 10175 kvadrat kilometrdir. Yuqorida asosan vodiy 
muzliklari haqidagi ma’lumotlarni keltirdik. 
Bundan tashqari O’rta Osiyo tog’larida yassi cho’qqi muzliklari anchagina 
maydonlarni egallab yotadi. Shuni qayd qilish kerakki, muzliklarning bu turi 
hozirgi zamonda ancha kam taraqqiy etgan, buni keyingi sahifalarda ko’rib 
o’tamiz, to’rtlamchi davr mobaynida ular keng tarqalgan muz turlaridan biri 
bo’lgan yassi cho’qqilar muzligi hozirgi davrda Markaziy Tyanshan tog’larida 
dengiz sathidan o’rtacha 4000-4200 metr balandlikda uchratilib, ularning qalinligi 
150 metrgacha yetadi. Muzliklarning bu turi hosil bo’lishi uchun u joy daryolar 
bilan kam kesilgan bo’lishi kerak. Markaziy Tyanshan tog’larida esa hozirgi kunda 
bunday sharoit mavjuddir. Bunday sharoit Sharqiy Pomir tog’larida ham bor. 
Biroq, bu rayonda iqlim juda quruk. Sharqiy Pomir tog’larida Markaziy Tyanshan 
tog’lariga nisbatan 4 marta kam yog’ingarchilik yog’adi. Shuning uchun 
muzliklarning bu turi Sharqiy Pomirda taraqqiy etmagan. 

---

2-Rasm
O`rta Osiyo tog` muzliklari tabiatidan

---

2.TOJIKISTON TOG‘LARIDAGI HOZIRGI ZAMON 
MUZLIKLARI
Tojikiston muzliklari Tojikistonning muzlik zonalari Markaziy Osiyodagi muzlik 
zonalarining yarmiga yaqini Tojikiston hududida joylashgan. Sakkiz mingdan ortiq 
muzliklar 8,5 ming kvadrat metr maydonni egallaydi. Tojikistonning togʻli 
hududlarida yogʻingarchilikning nisbatan koʻpligi va oʻrtacha yillik haroratning 
pastligi tufayli qishda yogʻayotgan qor yozda ham erimaydi va toʻplanib, qor 
konlari va muzliklarni hosil qiladi.Tabiiy va geografik sharoitlardagi sezilarli 
farqlar ham muzliklarning turlarini belgilaydi. Ayrim sathlarning yon 
bagʻirlaridagi qorli tekisliklar va dalalar, shuningdek, yirik muzlik zonalari bilan 
bir qatorda har xil turdagi mayda muzliklar keng tarqalgan. Muzliklarning asosiy 
qismi O'rta Osiyoning eng baland cho'qqilariga tutash hududda joylashgan. 
Kommunizm va Lenin cho'qqilari hududlari butun muzlik zonasining uchdan ikki 
qismidan ko'prog'ini egallaydi. Respublikaning g'arbiy qismida balandliklar yetarli 
darajada emas, shuning uchun bu hududda yog'ingarchilik bo'lishiga qaramay, 
muzliklarning paydo bo'lish jarayoni bu yerda mumkin emas. Yogʻingarchilikning 
nisbatan kam miqdori tufayli Sharqiy Pomirda ham muzliklar koʻp emas.Eng 
baland tizmalarning tutashgan joyida muzliklarning keng hududi joylashgan. 
Fanlar akademiyasi, Darvazskiy, Buyuk Pyotr, Vanchskiy va Yazg`ulem tizmalari. 
Shuningdek, bu hudud eng baland cho'qqilari bilan mashhur va ular orasida: 
Kommunizm cho'qqilari va Yevgeniya Korjenevskaya, Inqilob cho'qqisi. Inqilob 
cho'qqisining shimolida Fedchenko muzligi tushadi.(uzunligi-77 km, hajmi, 
irmoqlari bilan birga 651,7.kv.km.). Muzlikning eng yuqori darajasi irmoqlar bilan 
birga 6480 m balandlikda joylashgan, muzning hajmi taxminan 130 kv. km. Ayrim 
joylarda muzning qalinligi 800 metrga yetadi. Shimoli-sharqda Grum-Grjimilo 
muzligi (142,9 kv. km).Kommunizm cho'qqisi hududida, Buyuk Pyotr va Fanlar
akademiyasi tizmalari tutashgan joyda, bir-biridan ajralib turadigan yirik oddiy 
muzliklarning murakkab tizimi va Pomir platosi deb nomlanuvchi tog' tizmasi 
mavjud. Kommunizm choʻqqisidan janubi-gʻarbgacha Garmo muzligi (114,6 kv. 

---

km) joylashgan. shimoli-sharqida Bivachniy muzligi (37,1 kv. km) – Fedchenko 
muzligining irmog'i; choʻqqi etaklarida esa tor chuqur vodiyda Fortambek muzligi 
yotadi.Ikkinchi muhim muzlik zonasi Zaalai va Zulumart tizmalarining tutashgan 
joyida, Lenin cho'qqisi joylashgan joyda joylashgan. Koʻpgina muzliklar ushbu 
yeti minglik yon bagʻirlarida vujudga keladi. Ularning eng yiriklari Oktyabrskiy 
(88,2 kv. km.), Bolshaya Saukdara (53 kv. km) va Uysuv (49,9 kv. km.). 
Biroq, Tojikiston muzliklari har xil turdagi muzlik tuzilmalarini o'z ichiga 
olmaydi. Ayrim tizmalari muzlik zonalariga kirmaydi, ularda juda koʻp muzliklar 
mavjud. Masalan: Rushon, Muzkoʻl, Shaxdara, Hisor, Zarafshon kabi muzlik 
tuzilmalari,ammo ular ko'plab suv kanallarini to'ldiradi va Tojikistondagi asosiy 
tog' muzlik zahiralari hisoblanadi. Muzliklarning balandlikda joylashishi bir xil 
emas va ham iqlim sharoitiga, ham muzlik hajmiga bog'liq. Qoida tariqasida, katta 
muzliklar kichiklarga qaraganda pastroq tushadi. Muzliklarning quyi 
chegaralarining o'rtacha balandliklari g'arbdan sharqqa ko'tariladi, bu esa bu 
yo'nalishda namlikning pasayishi bilan bog'liq. Kofirnixon havzasidagi muzliklar 
eng past (3650 m), Qorakoʻl havzasida (4860 m) ularning chegarasi eng 
balanddir.Tojikiston muzliklari respublikadagi daryolarning oqimi va suv 
rejimining shakllanishiga bevosita ta'sir qiladi, chunki muzliklar, birinchi 
navbatda, ko'plab daryolar uchun suv to'ldiruvchisi hisoblanadi, ikkinchidan 
muzliklar tabiiy oqim regulyatori hisoblanadi. Bahor faslida erish jarayoni 
natijasida qishloq xoʻjaligi ehtiyojlari uchun suvga boʻlgan ehtiyoj ayniqsa yuqori 
boʻlganda daryolarga suv chiqariladi. Pomirda kelib chiqishi har xil (tektonik, 
toʻgʻon, muz) koʻllar mavjud. Bulardan yiriklari: Qorakoʻl,Sarikoʻl, Rangkoʻl, 
Shoʻrkoʻl, Zoʻrkoʻl, Yashilkoʻl, Sarez, Shadax va boshqa.Muzliklari. Pomir hozirgi 
zamon muzliklari keng tarqalgan hudud hisoblanadi. Ularning soni 7100 dan 
ziyod, maydoni esa 8400 km² boʻlib, Pomirning 11% hududini egallagan. Pomirda 
bir necha yirik muzlik markazlari boʻlib, ular Fanlar akademiyasi, Orqa Olay, 
Rushon, Shimoliy Alichur,Yazgʻulom, Pyotr I, Darvoz, Zulumart tizmalarida 
joylashgan. Pomirda qor chegarasi shimoliy-gʻarbda 4400 m dan, janubiy-sharqda 
5200–5250 m dan oʻtadi. Gʻarbiy Pomirda vodiy muzliklari keng tarqalgan. Yirik 

---

vodiy muzliklari: Fedchenko (uz. 77,4 km, maydoni 907 km², Fanlar akademiyasi 
tizmasida), Shimoliy-gʻarbiy Pomirda Grumm-Grjimaylo (37 km, 143 km²), 
Yazgʻulom tizmasida Fortambek (19 km, 74,5 km²), Orqa Olay tizmasida 
Geografiya jamiyati (24 km, 64,4 km²), Nura (13,9 km, 84,5 km²). Fanlar 
akademiyasi tizmasi va blarda muzliklarning qalinligi 1000 m ga yetadi 
(Fedchenko muzligi). Pomirda vaqti-vaqti bilan juda tez harakatga keluvchi (bir 
sutkada 100 m gacha) muzliklar (mayda. Ayiq muzligi) Vanch daryosining yuqori 
oqimida mavjud. Sharqiy Pomirda muzlik kam, ularning uzunligi, maydoni katta 
emas. Pomirda muzliklarning bir necha turi (vodiy, daraxtsimon, turkiston, osilgan, 
yon bagʻir, tekis suvayirgich, karr, sirk) tarkib topgan. Toʻrtlamchi davrda Pomir 
bir necha marta muzlik bilan qoplangan. 
3-Rasm 
Tojikiston tabiiy xaritasi 

---

4-Rasm. 
Tojikiston tog‘ muzliklari 

---

3.QIRG‘IZISTON TOG‘LARIDAGI HOZIRGI ZAMON 
MUZLIKLARI. 
Qirg'izistondagi muzliklar Qirgʻizistondagi muzliklar umumiy hududning 4,2% ni 
egallaydi. Respublika hududida jami 6582 ta muzlik qayd etilgan. Ularning 
umumiy maydoni 8047,8 km
2
. Qirgʻizistonning togʻ tizimida togʻ muzliklarining 
barcha klassik shakllari mavjud; vodiy, osilgan, sirk va ularning turli birikmalari.
Muzliklarning joylashishi ko'pgina tabiiy omillarga bog'liq. Tog'larning balandligi, 
hukmron shamollar, yog'ingarchilik. Muzning asosiy massasi cho'qqilarda emas, 
balki chuqur tog'lararo chuqurliklarning tubida to'plangan. U yerda yog'ingarchilik 
to'planib, nafaqat muzliklar yuzasiga tushadi, balki tog' yonbag'irlaridan qor 
ko'chkisi va qor bo'roni tufayli ko'tariladi. Muzliklarning asosiy xususiyatlaridan 
biri qor chizig'i, oziqlanish zonasining chegarasi deb ataladi. Qirg'iz tog'larida qor 
chizig'ining eng past darajasi 3200-3400 metr balandlikda qayd etilgan. Togʻ 
muzliklari oʻziga xos harakatlanish qobiliyatiga ega. Ularning harakat tezligi 
kattaligiga, oziqlanishiga, joyning tikligiga va boshqa omillarga bog'liq. O'rtacha, 
muzliklar yiliga o'rtacha bir necha o'ndan bir necha yuz metrgacha siljiydi. 
Oloy 
tizmasi:
Oloy togʻ tizmasida 1360 ta muzlik bor.Ularning maydoni 957 
km
2
.
Qirgʻiz tizmasi
: Maydoni 530,4 km
2
boʻlgan 607 ta muzlikdan iborat. Bu 
hududdagi eng katta muzlik Golubina muzligidir. Uzunligi 5,5 kilometr, maydoni 
9,4 km
2
.Kakshaaltov tizmasining shimoliy yon bag'ri: Shu tizma hududida 600 ta 
muzlik bor. Ularning umumiy maydoni 90,76 km
2
.Jang`oq daryosi havzasi: 400 ta 
muzlik, ularning umumiy maydoni 400 km
2
ga yaqin.Sari-Jaz daryosi havzasi. Bu 
havzaning 24% muz bilan qoplangan. Umumiy maydoni 1581 km
2
bo'lgan 340 ta 
muzlik mavjud bo'lib, ular orasida eng katta muzlik massivi janubiy va shimoliy 
qismlarga bo'lingan 
Enilchek
muzliklaridir. Janubiy Enilchek muzligining 
maydoni 613 km
2
Shimoliy Enilchek muzligining maydoni 203 km
2
, muz qalinligi 
20-40 metr. Xuddi shu hududda "Qayindi", "Mushketov" va "Semenov" muzliklari 
mavjud. Ularning oʻrtacha maydoni 20 km
2
dan ortiq
.Talas tizmasi
: Bu yerda 202 
ta muzlik bor. Ularning umumiy maydoni 121 km
2
. Bu hududdagi eng katta 

---

muzlik "Dunyo bo'ylab". Uning uzunligi 3,6 kilometr, umumiy maydoni 6,8 
km
2
.
Kungey ola-tovi tizmasining janubiy yonbag'ri
: Bu yon bag'irda umumiy 
maydoni 140,3 km
2
bo'lgan 159 ta muzlik bor.Qirg'izistonning ayrim tog'li 
hududlarida muzliklar bo'ylab joylashgan tizmalarning tepalari. Odatda bu 2-3 
vodiydan iborat guruhlar, bir nechta sirk va osilgan muzliklar. Guruhlar soni 40-
50 dan oshmaydi. Qirg'izistondagi eng katta muzliklar ro'yxati 
Janubiy Enilchek 
muzligi – 613 km
2
, Shimoliy Enchilek muzligi 203 km
2
, Qayindi muzligi – 108 
km
2
, Korjenevskiy muzligi – 89,1 km
2
, Mushketov muzligi-75 km
2 
.
Muzliklarning erishi Qirgʻizistonda muzning erishi meteorologik sharoitga qarab 
har xil intensivlikda sodir boʻladi. Bir yozda o'rtacha 2 metr qalinlikdagi muz 
qatlami erishi mumkin. Muzliklar va mavsumiy qorlar chuchuk suvning noyob 
suvomborlaridir. Qirgʻizistondagi togʻ daryolarining 30-35%i muzliklar bilan 
toʻyingan. Muzliklarda chuchuk suv bilan ta'minlash taxminan 650 milliard kub 
metrga baholanmoqda. Qirg‘izistonning barcha muzliklari erib ketsa, mamlakat 
hududining har kvadrat metriga 1,26 metr suv to‘g‘ri keladi. Global isish har yili 
muzliklar maydonining qisqarishiga olib keladi. Olimlarning fikricha, 20 yildan 
keyin Qirg‘izistondagi muzliklar maydoni 35 foizga qisqaradi. Tog' muzliklari 
quyidagi guruhlarga bo'linadi: 
Vodiy:
Bular tog' daryosi bo'ylab oqadigan 
muzliklar bo'lib, muzlikning o'zi shakli, harakati va xarakterini belgilaydi.
Oddiy 
vodiy:
Muzliklar bitta muz oqimidan hosil bo'ladi. Oddiy vodiy muzliklari 
guruhlari suv havzalarining kattaligi va oziqlanishning quyi chegarasining 
balandligi bilan tavsiflanadi.
Murakkab vodiy
: Bu tipdagi muzliklar bir nechta 
muz oqimlaridan hosil bo'lib, o'ziga xos oziqlanish havzalariga ega. 
Dendritik
: 
Ya`ni muzliklarning qo'shilishidan hosil bo'lgan. Asosiy vodiy muzligi bilan dara 
muzliklari tog` yonbagʻirlaridagi qismlari. 
Kar:
muzliklarining firn dalalari 
karning tik devorlarida joylashgan. Ko'pincha kar muzliklari muzlik faqat karning 
o'rtasigacha joylashgan shakllar bilani fodalanadi.
Kar-vodiysi.
Bunday muzliklar 
yon vodiylarning yuqori oqimida joylashgan. Kichkina kar vodiysi maydonini 
egallaydi. 
Nishab
: Bu muzliklar tog' yonbag'irining keng maydonini egallaydi. 
Nishab Kengligida tik tog' orasida cho'zilgan muzliklar havza tipidagi muzliklardir. 

---

Boshqa muzliklardan katta maydonlari va eng katta qalinligi bilan farqlanadi. Muz
ulardan ba'zilarining kengligi uzunligi bilan bir xil.
Osilgan:
Tashqi ko'rinishida 
osilgan muzliklar tubiga toraygan o'simlik bargini eslatadi. Osilgan muzliklar 
shohlarning sharqiy yon bagʻirlarida yoki karsning shimoliy yon bagʻirlarida 
joylashgan.
5-Rasm

---

Qirg`iziston tabiiy xaritasi va tog` muzliklari 

---

4.O‘ZBEKISTON TOG‘LARIDAGI MUZLIKLAR. 
O`zbekistondagi nam keltiruvchi shamollarga ro`para bo`lgan baland 
tog` yonbag`irlarida yiliga 1000 mm gacha yog`in tushadi. Baland 
tog`larda asosan qor yo`q qanligi uchun bu yo`qqan qorning hammasi 
ham shu yili erib ulgura olmaydi va bir qismi keyingi yillarga qolib 
ketadi. Shu tarzda to`planib qolgan eski qor uyumlari ko`p va qolishi
bilan zichlashib, muzliklarga aylanadi. Shuning uchun O`zbekistonda 
iqlim qurg`oqchil bo`lsa ham uning tog`larida muzliklar vujudga keladi. 
O`zbekiston tog`larida 547 ta muzlik bor, lekin bular kichik muzliklar. 
Ularning umumiy maydoni 332,2 km
2
. Respublikadagi eng yirik 
hisoblangan 
Ayutor-3
muzligining maydoni 3,8 km
2
, u Toshkent 
viloyatida joylashgan, Qashqadaryo viloyatidagi 
Seversev 
muzligi 
maydoni esa 2,6 km
2
, tengdir.Piskom daryosi havzasida A.Rasulov, F. 
Hikmatov, D.Aytboyev malumotlariga ko`ra, 250 ta muzlik hisobga 
olingan, ularning umumiy maydoni 127,8 km
2
ni tashkil etadi. Ayutor 
muzligi shu havzada joylashgan. Piskom havzasi muzliklarining 97% 
kichik muzliklar bo`lib, har birining maydoni 2 km
2
dan, uzunligi esa 1-
2 km dan ortmaydi. Piskom havzasidagi irmoqlaridan yana biri Chotqol 
havzasidagi muzliklarning suv zahirasi 4,7 km
3
ga tengdir.Chirchiq 
daryosining katta muzliklar ham asosan kichik muzliklar bo`lib, ularning 
soni 124 ta, maydoni esa 51,2 km
2
ga yetadi.O‘zbekiston tog`larida 
muzliklar kam bo`lsa ham ular (3000-3500 metrdan yuqorida) 
O`zbekistondagi ko`p daryolarning to`yinishida muhim o`rin tutadi, 
chunki baland tog`lardagi qor ekinlarni sugorishga ko`p suv zarur 
bo`lgan yoz oylarida erib, daryolarni suv bilan taminlab turadi. 
O‘zbekiston tog‘larida muzliklar Chirchiq, Qashqadaryo va 

---

Surxondaryo havzalarining yuqori suvayirg‘ichlarga yaqin qismlarida 
joylashgan. Ularning "Muzliklar katalogi" bo‘yicha aniqlangan soni 550 
ga yaqin bo‘lib, umumiy maydoni 232,2 km
2 
nitashkiletadi. 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Respublikamizdagi tog‘ muzliklari 
soning 50 foizga yaqini Piskom daryosi havzasida joylashgan. Bu 
havzada 250 ta muzlik borligi aniqlandi. Ularning umumiy maydoni 
127,8 km
2
ga teng. Mamlakatimizdagi eng katta muzlik Ayutor-3 
muzligi ham Piskom havzasida joylashgan bo‘lib, uning umumiy 
maydoni 3,8 km
2
ga teng. Surxondaryo havzasida esa jami 239 ta muzlik 
mavjud bo‘lib, ularning umumiy maydoni 83,6 km
2
ga teng. Bu 
havzadagi eng katta muzlik Chap qaznoq deb ataladi, uning maydoni 1,9 
km
2
ga teng.Respublikamizdagi muzliklarning eng kam soni 
Qashqadaryo havzasida joylashgan. Bu havzada jami 58 ta muzlik 
bo‘lib, ularning umumiy maydoni 20,8 km
2
ga teng. Havzadagi eng 
katta muzlik Seversov muzligi bo‘lib, maydoni 2,6 km
2
ga teng. 
Respublikamizdagi daryolarning to‘yinishidagi ahamiyati juda katta. 
Muzliklarning gidrologik rejimini o‘rganish, ularda gidrologik 
tadqiqotlar olib boorish va shu maqsadda maxsus ilmiy ekspeditsiyalar 

---

tashkil etish lozim. Bu esa kelajakda mamlakatimiz xalq xo‘jaligining 
barqaror rivojlanishida katta foyda keltiradi.O‘zbekiston muzliklarini 
o‘rganishda. Birinchi (1882-1883 y.y.), Ikkinchi (1932-1933 y.y.), 
Uchinchi (1957-1958 y.y.) Xalqaro geofizika yillari, Xalqaro geofizik 
hamkorlik (1959 y.) va Xalqaro gidrologik o‘n yillikning (1966-1975 
yillar) ahamiyati katta bo‘ldi. Bu yillarda mamlakatimizdagi ko‘pchilik 
muzliklar holati maxsus dasturlar asosida kuzatilib turildi.O‘zbekistonda 
muzliklarni o‘rganish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya 
xizmati markazi (O‘zgidromet) ga qarashli Gidrometeorologiya ilmiy 
tadqiqot institutining (GMITI) Glyatsiologiya bo‘limida, O‘zbekiston 
FA Geologiya va geofizika institutining Glyatsiologiya laboratoriyasida 
amalga oshirilmoqda. 1967-yilda mamlakatimiz hududidan tashqarida 
(TojikistonRespublikasida) joylashgan Abramov muzligida GMITIning 
glyatsiologik tadqiqotlar o‘tkazuvchi maxsus stansiyasi tashkil etilgan 
edi. Unda 1999-yil avgust oyigacha uzluksiz kuzatishlar va tadqiqotlar 
o‘tkazildi. Afsuski, shu muddatda bir to‘da qurollangan jangarilar
stansiyani zo‘rovonlik bilan egallab oldilar. Natijada stansiya o‘z 
faoliyatini to‘xtatdi.Hozirgi kunda GMITIda "O‘rta Osiyoda 
glyatsiologik tadqiqotlar" mavzuyida doimiy ravishda ilmiy to‘plamlar 
chop etiladi. O‘zbekistonning tog‘ daryolari havzalaridagi barcha 
muzliklarning katalogi tuzilgan. Bu ishlarda va umuman muzliklarni 
o‘rganishda 
N.L.Korjenevskiy, 
O.P.SHeglova, 
V.F.Suslov, 
A.S.SHetnikov, 
A.A.Akbarov, 
G.E.Glazirin, 
B.A.Kamolov, 
L.A.Kanaev, V.G.Konovalov, M.A.Nosirov kabi olimlarning hissalari 
katta. 

---

6-Rasm

---

O`zbekistonlik muzshunos olimlar. 

---

7-Rasm
O`zbekistoning tabiiy xaritasi va tog` muzlari. 

---

5.O‘RTA OSIYODAGI ENG YIRIK MUZLIK FEDCHENKO. 
Fedchenko muzligi Pomirdagi eng katta muzlikdir. Markaziy Tojikiston (Togʻli 
Badaxshon avtonom viloyati) hududida joylashgan. Muzliklarning togʻ-vodiy 
tipiga kiradi. Bu qutb mintaqalaridan tashqaridagi dunyodagi eng uzun muzlikdir. 
Muzlikning maydoni taxminan 700 km² ni tashkil qiladi. Yevrosiyo muzliklari 
ichida Fedchenko muzligi hududi boʻyicha faqat Qoraqurum muzliklaridan 
Siachen (uzunligi 76 km, maydoni 750 km
2
) va Baltoro (uzunligi 62 km, maydoni 
750 km2) dan pastdir.Fedchenko muzligi uzun va toʻgʻri muzlik Parij kommunasi 
choʻqqisining shimoliy yon bagʻirlari (6350), 26 Boku komissarlari choʻqqisi 
(6848) va mustaqillik choʻqqisining shimoli-gʻarbiy yonbagʻirlaridan hosil boʻlgan 
6200 m balandlikdagi sirkdan boshlanadi. Ilgari inqilob cho'qqisi (6940). Barcha 
cho'qqilar Yazg`ulem tizmasiga tegishli. Muzlik Fanlar akademiyasi tizmasining 
sharqiy poydevori boʻylab shimolga 77 km choʻzilgan. Eng yirik chap tarmoqlari: 
Visovskiy Tanimas, Fanlar akademiyasi, Yelena Rozmirovich, Kashalayak, 
Bivachniy muzliklari. Eng yirik oʻng tarmoqlari:Vitkovskiy va Nalivkin 
muzliklaridir. Fedchenko muzlik tizimida jami 45 ta muzlik bor. Muzlik 
yuzasining qiyaligi asosan 1,5-2,5°, muz harakati tezligi 66,8 sm/sutka gacha. Firn 
viloyatida muzlikning harakat tezligi 216 m/yil, oʻrta qismida 252 m/yil, til 
yaqinida 126 m/yil. Muzlikning yuqori qismi 6280 m balandlikda, pastki qismi 
2900 m, qor chizig'ining balandligi 4650 m.O'rta qismdagi muzning maksimal 
qalinligi bir kilometrga yetadi, hajmi esa 144 km
3
ga teng,taqqoslash uchun, bu eri 
ko'li hajmining uchdan bir qismini tashkil qiladi.Muzlikda median va lateral 
morenalarning tizmalari aniq ifodalangan; pastki uchi morena bilan qoplangan.Sel 
daryosi muzlik tili ostidan oqib chiqadi, u Sauksay bilan qoʻshilib Muksu daryosini 
hosil qiladi. Demak, muzlik Amudaryo havzasiga mansub.Fedchenko muzligining 
quyi qismini 1878-yilda V.F.Oshanin, oʻrta va yuqori qismlarini 1928-yilda Pomir 
ekspeditsiyasi kashf etgan. U kashfiyotchilar tomonidan Pomirdagi rus 
tadqiqotchisi va sayohatchisi, Zaalai tizmasi va Lenin cho'qqisining kashfiyotchisi, 
1873-yilda Alp tog'larida vafot etgan Aleksey Pavlovich Fedchenko sharafiga 
nomlangan."Men uni (muzlikni) Aleksey Pavlovich Fedchenko xotirasiga 

---

bag'ishladim", deb yozgan V. F. Oshanin. “Men Markaziy Osiyo geografiyasi va 
tabiat tarixiga oid koʻplab noaniq savollarga oydinlik kiritishimiz uchun qarzdor 
boʻlgan unutilmas oʻrtog`imga joyi basarlariga zaif darajada boʻlsada, shu bilan 
chuqur hurmatimni bildirmoqchi edim. Men uning nomi O'rta Osiyo tog'larining 
eng ulug'vor muzliklaridan biri bilan abadiy bog'lanishini hohlardim - men buni 
hohlardim, chunki muzlik hodisalarini o'rganish Aleksey Pavlovich uchun alohida 
qiziqish uyg'otdi. Fedchenkovskiy muzligi sayohatchilarga uzoq kelajakda 
Markaziy Osiyoning eng qobiliyatli va tirishqoq tadqiqotchilaridan biri nomini 
eslatib tursin!.Muzlik va uning atrofidagi hududning birinchi xaritasi topografi
I. G. Dorofev tomonidan tuzilgan.Kashalyak muzligining ogʻzidan uncha uzoq 
boʻlmagan joyda, Fedchenko muzligining chap tomonidagi qoyali qirlarda, 4169 m 
balandlikda, akademik N.P.Gorbunov nomidagi gidrometeorologiya stansiyasi 
(GMS) joylashgan. Stansiya binosi 1933-yilda qurilgan (me’mor V. R. Blese), 
buning uchun 16 tonna yuk tuyalar va otlar orqali qurilish maydoniga yetkazilgan. 
1995-yilgacha stansiya doimiy ravishda ishlagan. Xalqaro geofizika yilida (1957-
1959) Fedchenko muzligining yuqori qismida, taxminan 4900 m balandlikda, 
Vitkovskiy muzlik stansiyasi va muzlikning pastki qismida joylashgan stansiya 
ishladi. 
8-Rasm

---

Fedchenko muzligidagi stansiya va uning xaritasi
. 

---

6.GLOBAL IQLIM O‘ZGARISHINING O‘RTA OSIYO 
MUZLIKLARIGA TA‘SIRI.
Tyanshan muzliklarining erishi Markaziy Osiyoga suv tanqisligi bilan tahdid 
qilmoqda,ammo bu uzoq muddatda, deydi avstriyalik geologiya professori. 
Deutsche Welle 
nashriga bergan intervyusida u yanada dolzarb Vena 
universitetining geologiya professori 
Hermann Xausler
Alp tog'lari, Shvetsiya 
Laplandiyasi va Qirg'iziston Tyanshanidagi muzliklarning erishi xavfini o'rganish 
bo'yicha Yevropa Ittifoqi tomonidan homiylik qilingan loyihaga rahbarlik 
qilmoqda.Markaziy Osiyo tog‘larida muzliklarning erishi xavfi uzoq muddatda bu 
mintaqada ichimlik suvi miqdori keskin kamayishi mumkinligi bilan 
cheklanmaydi, deydi hozir Qirg‘izistonda ekspeditsiya olib borayotgan olim. 
Deutsche Welle 
nashriga
bergan intervyusida u muzliklarning erishi natijasida 
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan boshqa, dolzarbroq muammolar haqida 
gapirdi.
Deutsche Welle:
Xuddi shu tadqiqot loyihasi doirasida siz Alp tog'lari, 
Laplandiya va Tyanshan muzliklarini o'rganishingiz qanday va nima uchun sodir 
bo'ldi? Ularni nima birlashtiradi? 
Hermann Heusler:
Bu yerda hammasi 
muvaffaqiyatli tarzda mos tushdi. Yevropa Ittifoqi bizga Yevropa qit'asidagi global 
iqlim o'zgarishi oqibatlarini o'rganish uchun grant ajratdi. Biz "Yevropa" 
tushunchasiga imkonqadar kengroq yondashishga qaror qildik va diqqatimizni 
o'zimiz sevadigan Tyanshan tog'lariga qaratishni taklif qildik. Alp tog'lari va 
Shvetsiya muzliklari yaxshi o'rganilgan, ammo biz Qirg'iziston tog'lari haqida juda 
kam ma'lumotga egamiz. Ayni paytda, bu yerda yana ko'plab muzliklar mavjud. 
Keling, Yevropa maʼlumotlari asosida ishlab chiqilgan global iqlim oʻzgarishi 
modellarining Markaziy Osiyodagi muzliklarga proyeksiyasi qanday natija 
berishini koʻramiz. Ush bu modellar yordamida biz o'tmishdagi ikkala voqeani, 
ya'ni muzliklarning nima uchun erishini tushuntirishga va bu muzliklarning 
kelajakdagi rivojlanishini bashorat qilishga umid qilamiz. 
Professor Hermann Heusler- 
Muayyan hududda muzliklarning mavjudligi 
ikkita potentsial tahdidni anglatishi mumkin. Yashirin va eng xavflisi sekin 

---

erishidir. Har yili muzliklar 10, 20, 50, 70 metrga erib ketadi va bir qarashda bu 
fojia emas. Ammo, mavjud prognozlarga ko'ra, keyingi o'n yilliklarda ular 
butunlay erishi mumkin. Shunda tog‘ daryolariga kamroq suv quyiladi. Yuqori 
oqim mamlakatlari taqchil suv boshqaruvchisi rolida bo'ladi. Bu holat siyosiy xavf-
xatarlardan tashqari, ayanchli ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib keladi va vodiy 
yerlarining qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan juda ko‘p aholisini migratsiyaga 
majbur qiladi.Ammo geolog sifatida meni muzliklarning erishi bilan bog'liq 
bevosita tahdidlar, ya'ni buning natijasida ko'pincha baland tog'li ko'llar, ba'zan 
besh ming metr balandlikda paydo bo'lishi qiziqtiradi. Turli xil tabiat hodisalari 
suv massalarining bu ko'llardan quyi oqimlarga o'tishiga olib kelishi mumkin. 
Tasavvur qiling-a, birdaniga yuz minglab kub metr suv ajralib chiqadi. Katta 
to'lqinlar pastga tushib, yo'lidagi hamma narsani tom ma'noda buzadi. 
Qirg‘izistonda bir necha yuzlab muzliklar bor, lekin ularning ikki-uch o‘nlablari 
odamlar uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri xavf tug‘diradi. Biz bilan birga qirg‘izistonlik 
hamkasblar va mahalliy Favqulodda vaziyatlar vazirligi xodimlari ushbu 
muammoni faol o‘rganmoqda. Bizning asosiy vazifalarimiz bunday ko'llarning 
mumkin bo'lgan portlashlarini bashorat qilish va ulardan qanday qilib zarar 
ko'rishni aniqlashdir.Qaysi muzliklar xavfliroq – Yevropami yoki qirg'izmi? 
Albatta, qirg'izlar. Ular balandroq va ko'proq. Yevropada, nisbatan aytganda, faqat 
muzlik davrida tog'larda juda ko'p muz massalari mavjud edi va hozir biz umuman 
muzliklar borligidan xursandmiz. Avstriyada ular tomonidan yuzaga keladigan 
xavf minimaldir. Shveytsariyada vaziyat biroz murakkabroq, ayniqsa Italiya bilan 
chegarada.
U yerda suvning chiqib ketish xavfi Markaziy Osiyodagi xavf darajasiga 
teng.Bunday hodisalarning iqtisodiy tomoni bilan shug'ullanasizmi? Bu aholi va 
infratuzilmani bunday tabiiy tahdidlardan himoya qilish uchun qanday vositalar 
kerak, degan savolga javobni nazarda tutadi.Tyanshan tog'larida,bu juda dolzarb 
mavzu. Bishkek yaqinidagi milliy bog‘ misolida biz Qirg‘iziston-Rossiya Slavyan 
universiteti mutaxassislari bilan birgalikda muzlik ko‘llaridan birida yorilish sodir 
bo‘lgan,taqdirda 
maksimal 
darajada 
vayron 
bo‘lishini 
ko‘rsatadigan,

---

Qirg'iziston poytaxtining chekka hududlarida va Bishkekning o'zida. Umuman
olganda, ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni hisoblash keyingi loyihaning vazifasi bo'lib, 
biz allaqachon sheriklarni qidirmoqdamiz. Bu yerda asosiy savollar: o'qish qancha 
turadi, to'g'on qurish qancha turadi? Ayrim hududlarda qurilishni taqiqlash 
kerakmi? Aytaylik, Avstriya va Shveytsariyada qor ko'chkisi yoki muzlik suvlari 
o'pirilishi natijasida zarar ko'rishi mumkin bo'lgan hudud bo'yicha aniq rejalarimiz 
bor. Olimlar tomonidan aniqlangan xavf-xatarlar xavf zonasida yangi uylar va 
yo'llar qurilishini rad etishga majbur qiluvchi huquqiy hujjatning asosini tashkil 
qiladi. Qirg‘izistonda bunday rejalar hali uzoqda, lekin biz poydevor 
qo‘ymoqchimiz.Qirgʻizistonlik hamkasblaringiz bilan hamkorlik qilayotganingizni 
ikki marta taʼkidladingiz. Loyihada ya`na kimlar ishtirok etadi? Loyiha ikki kichik 
guruhda o‘rtacha 10-20 kishini qamrab oladi. Birida iqlim mutaxassislari, 
ikkinchisida esa muzliklar mutaxasislari ishlaydi. Bular Avstriya, Germaniya va 
Shvetsiyadan kelgan olimlar, ular bizning loyihamizda bevosita ishtirok etmoqda. 
Keyin, albatta, bizga yordam beradigan qirg‘iz, rus, amerikalik olimlar bor.Loyiha 
2012-yil oxirida tugaydi. Keyin nima? Bunday loyihalarning eng achinarlisi, 
hisobot yoziladi, yaxshi jurnalda chop etiladi, tamom. Ammo biz ishimiz 
natijalarini muzliklarning erishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tabiiy 
ofatlarning oldini olish rejasiga kiritish ustida ishlamoqchimiz. 2014-yil noyabr 
oyida Dushanbe shahrida “Markaziy Osiyodagi muzliklarning erishi: harakat 
vaqti” mavzusidagi ikki kunlik seminar ochildi. Ochilish nutqi va 
tashkilotchilarning batafsil xayrlashuv nutqlari. Shundan so‘ng delegatsiyalar 
vakillari Markaziy Osiyo davlatlaridan, jumladan, Afg‘onistondan. Soʻngra 
muzliklar va baland togʻ qorlarining holati boʻyicha ilmiy tahlil qilindi muz 
resurslari va muzliklarning erishi tendentsiyalari, shuningdek, Markaziy Osiyodagi 
ilmiy faoliyat taqdimoti (CA). Manfaatdor tomonlarga masalalar bo'yicha o'z 
fikrlarini bildirish va qabul qilishga tayyor ekanliklarini bildirish imkoniyati berildi 
atrof-muhit o'zgarishiga moslashish va erish bilan bog'liq dolzarb muammolarni 
hal qilish bo'yicha qo'shma tadbirlarda ishtirok etish muzliklar Markaziy 
Osiyodagi iqlim o'zgarishi. Ishchi guruhlar ish rejasi loyihasini tayyorlashdan oldin 

---

ikkinchi kuni iqlim o'zgarishi va erish sharoitida ta'lim va jamoatchilikni xabardor 
qilish zarurligini muhokama qilindi. Ishchi guruhlar chora-tadbirlar rejasi 
loyihasini muhokama qilib, printsipial jihatdan kelishib oldilar, so‘ngra yalpi 
majlisga taqdim etdilar. Harakatlar rejasi loyihasi oltita ishtirokchi davlatga 
ularning sharhlari va keyinchalik tasdiqlash uchun taqdim etiladi. UNRCCA 
poytaxtlarda maslahatlashuvlar o'tkazadi va mablag' izlaydi, shu jumladan Global 
Ekologik Fonddan (GEF). Dushanbedagi seminar 2013-yilda Olmaotada boʻlib 
oʻtgan “Muzliklarning erishining taʼsiri” mavzusidagi seminarning davomi sifatida 
koʻrib chiqilishi kerak. Markaziy Osiyodagi milliy va transchegaraviy suv 
resurslarining holati to‘g‘risida”. Seminar Qozog‘istonning Olmaota shahrida 
bo‘lib o‘tgan, 2013-yil 12-aprel kuni unda MarkaziyOsiyo davlatlari, Afgʻoniston 
va xalqaro tashkilotlar vakillari,ishtirok etdi.
Olimlar va xalqaro ekspertlar bilan bir qatorda. Bundan tashqari, o'sha 
paytdagi seminar moliyaviy tufayli amalga oshirildi AQSh hukumati yordamida. 
Olmaotadagi seminarning xulosalari:
Global isish va iqlim o'zgarishi Markaziy 
Osiyoning baland tog'lariga ta'sir qiladi. Katta ehtimol bilan muzliklar tezroq 
eriydi. Bu nafaqat Orol dengizi havzasidagi suv balansiga ta'sir qiladi. Boshqa 
narsalar qatorida, bu tabiiylikka olib keladi yer ko‘chkilari va muzlik ko‘llarining 
portlashiga bio ofatlar mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. 
Biroq, bu sohada yetarlicha tadqiqotlar olib borilmagan va ishonchli bilim va 
ma'lumotlar yetarli emas. Samaraliroq siyosatni ta'minlash uchun ushbu 
bo'shliqlarni to'ldirish uchun zudlik bilan ko'proq harakat qilish kerak. Muzliklar 
monitoring sohasida mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni mustahkamlash: oʻrtasida 
maʼlumotlar almashinuvini nihoyatda muhim mintaqaviy va xalqaro ham qorlar
muzliklar holatini yaxshiroq tushunishga hissa qo'shadilar. Mahalliy aholining 
ishtiroki aholi va mahalliy hokimiyat organlari monitoring faoliyatini, 
raqamlashtirish va tahlilni sezilarli darajada yaxshilashi va kengaytirishi mumkin 
ma'lumotlar bilim bo'shliqlarini qisman to'ldirishga yordam beradi. 2013 yilda 

---

Olmaota shahrida bo'lib o'tgan seminar ishtirok chilari quyidagilarni muhim deb 
hisoblashdi:
1.O`rta Osiyo tog`laridagi muzliklarni kompleks organish va tog` ekotizimlarini 
o`rganish.
2.Iqlim o'zgarishi bilan muzliklarning erishi va yog'ingarchilik intensivligining 
qonuniyatlari va o'zaro bog'liqligini o'rganish.
3. Oqim hosil bo'lish zonalarida jarayonlarni modellashtirish va ularning 
monitoringi. 
4.Sun'iy yo'ldosh monitoring va havodan kuzatishlar yordamida muzliklarning 
kattaligi va hajmini prognoz qilish. 
5.Markaziy Osiyoda iqlim o'zgarishiga moslashish va xavflarni kamaytirish 
bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish. 
6.Mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish va tog‘ ekotizimlarini o‘rganish, 
tog‘lardagi muzliklar va qor qoplamining o‘zgarishi va ularning ta’siri,mintaqadagi 
suv resurslari, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va atrof-muhitdagi o'zgarishlar. 
7.Milliy, mintaqaviy va xalqaro tashkilotlarning sa'y-harakatlarini birlashtirish, 
shuningdek, ush bu sa'y-harakatlarni qo'llab-quvvatlash donorlar jamiyati. 
8.Imkoniyatlarni oshirish xodimlarni tayyorlash.Olmaota seminari natijalari va 
Dushanbe seminari davomidagi muhokamalarga asoslanib, UNRCCA, UNESCO 
va ham mualliflar taklif etilgan manfaatdor tomonlar va harakatlar rejasining bir 
qismi sifatida ishlab chiqilgan loyiha takliflari. 

---

XULOSA 
Yer sharidagi hozirgi muzliklarning umumiy maydoni 16-18 mln km
2
bo’lsa, 
to’rtlamchi davrda yer yuzining ko’p qismini muzliklar qoplaganda ularning 
maydoni 45 mln km
2
ga yetgan, bulardan 30 mln km
2
Shimoliy yarim sharda 
bo’lib, hozirgi davrda uning maydoni deyarli 15 martaga kamaygan.O’rta 
Osiyoning tabiatini tekshirish bilan mashg’ul bo’lgan olim va sayohatchi N. A. 
Severtsov birinchi bo’lib O’rta Osiyo tog’larida qadimgi muzliklarning paydo 
bo`lish sabablari haqida o’z fikrini aytgan. Uning fikricha, qadimgi davrlarda iqlim 
hozirgiga nisbatan ancha namli bo’lgan, shuning uchun qish faslidagi harorat 
hozirgiga nisbatan past bo’lsa ham tog’larda juda ko’p qor yog’gan. O’sha davrda 
namgarchilikni asosan O’rta Osiyo tog’lari, uning shimoli va shimoli-g’arbida 
joylashgan Kaspiy, Orol, Balxash ko’llari va Shimoliy muz okeanining 
birlashishidan hosil bo’lgan kattasuv havzasidan olib turgan degan fikrni 
aytgan.Taniqli geolog olim I. A. Preobrajenskiy O’rta Osiyo tog’larining 
balandligi, ya’ni ko’tarilganligiga qadimgi muzliklarning paydo bo’lishini asosiy 
sabab qilib ko’rsatadi.O’rta Osiyo tog’larini ko`p yillar mobaynida tekshirgani 
olim professor Yu. A. Sevortsov qadimgi muzliklarning paydo bo’lishi haqida 
quyidagilarni yozgan. To’rtlamchi davr mobaynida O’rta Osiyo tog’larining dengiz 
sathidan kuchlik ko’tarilishi bu rayonning iqlim sharoitini o’zgarishga olib kelgan.
Buning ta’sirida O’rta Osiyo tog’larining ayrim rayonlarida Yer sharining iqlimi 
o’zgarishga bog’lik bo’lmagan holda muzliklarining kelib chiqishi uchun sharoit 
yaratilgan.Akademik I. P. Gerasimov va professor K.K.Markovlar tog’larning 
qadimgi muzliklar bo’yicha juda ko’p materiallarni analiz qilib, qadimgi 
muzliklaring paydo bo’lishini tog’larda muzlik iqlim o’zgarishi natijasida hosil 
bo’lgan deb xulosaga kelishdi. L.S. Berg qadimgi muzliklar hosil bo’lishining 
asosiy sababchisi qilib butun yer atmosferasi haroratining pasayishi deb ko’rsatadi. 
O’rta Osiyo hududida ko’p yillar davomida tekshirishishlarni olib brogan olim 
professor B. A. Fedorovich qadimgi muzliklar kelib chiqishining asosiy sabab 
iqlim bilan paleogen davrining oxirlarida boshlangan kuchli tog’ paydo bo’lish 
protsesslarini ko’rsatadi. Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki O’rta Osiyo 

---

hududida qadimgi muzliklarning paydo bo’lishiga bir qancha omillar ta’sir 
ko’rsatgan. O’rta Osiyodagi qadimgi muzliklarning paydo bo’lishida tog’ hosil 
bo’lish jarayoni ham, iqlim o’zgarishi ham, yerning quyoshga nisbatan 
harakatining o’zgarishi ham, yer atmosferasi haroratining pasayishi ham katta 
ta’sir ko’rsatgan va bu o’z navbatida ma’lum davrda qaysidir omilning yetakchi 
o’ringa ko’tarilishi bilan bog’liq.I. A. Suetovaning ko’p yillik olib brogan ishlari
natijasida tog’larida tarqalgan qadimgi muzlik maydonlari hisoblab chiqildi. Uning 
hisobi bo’yicha O’rta Osiyo va Qozogiston tog’larida qadimgi muzliklar
maydoni, ular juda keng tarqalgan davrida 176 ming km
2
bo’lgan, hozirgi zamon 
muzliklarining maydoni esa yuqorida ko’rsatganimizdek 16,7 ming km
2
dir.Shunday qilib, Sharqiy Pomir tog’larida qadimgi muzliklar hozirgi muzliklarga 
nisbatan 10-15 marta katta bo’lgan. Sharqiy Pomirda hozirgi davrda iqlim sharoiti 
quruq bo’lganligi sababli hozirgi zamon muzliklari juda kam tarqalgan.Qadimgi 
muzliklarining eng taraqqiy etgan markazlaridan biri Tojikiston territoriyasidagi 
Zarafshon va Hisor tog’larining orasida joylashgan Markaziy Kubistom bo’lgan. 
Bu rayondan Zarafshon daryosi boshlanadi. Bu daryoning yuqori oqimida va 
uning irmoqlarining vodiylarida aniqlangan qadimgi muzliklarining uzunligi 20-40 
km bo’lib, ular daraxtsimon shaklga ega bo’lgan. Zarafshon daryosining o’zidagi 
qadimgi muzlikning uzunligi esa 104 km ga yetgan, ya’ni hozirgi Zarafshon 
muzligidan 78 km uzun bo’lgan. 

---

ILOVALAR
1-ILOVA 

---

2-ILOVA 

---

3-ILOVA 

---

4-ILOVA 

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
1.
Bradschaw M. “World regional geography”. Boston: 2000.
2.Vlasova T.V. “Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi”.1985 
3.I.A.”Ekonomicheskaya I sotsialnaya geografiya mira”: uchebnik dlya 
bakalavrov. 2-ye izd.ispr. idop. - M.: IzdatelstvoYurayt, 2015.-431 s.
4.”Ekonomicheskaya I sotsialnaya geografiya stranblijnego zarubejya’ –M., 2004. 
(Ratanova .M tahriri ostida). 
5.Michael Pacione. “Urban Geography”: A Global Perspective Kindle Edition. 
England,2012. 
6.Yermakov Yu.G., Ignatev G.M. “Fizicheskaya geografiya materikov I okeanov”. 
-M.: Visshayashkola, 1988 
7.Lipes Yu. G. Pulyarkin V. A. Shlixter S. B. ‘Geografiya mirovogo xozyaystvo”. 
-M., 1999 
8.”Fizicheskaya geografiya mirovogo okeanov”. -M.: Izd-vo MGU, 1998. 
9.Aleksandrovskaya.N.V. Yeramov.R.A. va boshqalar. “Dunyo qitʼalari tabiiy 
geografiyasi”. – T.: 1967. 
10.Vlasova T.V.“Fizicheskaya geografiya materikov I okeanov”. -M.: 
Prosveщyeniye, 1986. 
Zarubejnaya Aziya. 1982. 
Zarubejnaya Yevropa. 1982. 
11.Kalesnik S.V.” Obshiye geograficheskiye zakonomernosti Zemli”. -M.:1970. 
12.Leontev O.K.”Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana”. -M.: 1982.

---

13.Pritula T.Yu., Yeryomina V.A., Spryalin A.N. “Fizicheskaya geografiya 
materikov I okeanov”. –M.: VLADOS, 2003, s. 685
14.Maksakovskiy V.P.”Geograficheskaya karti na mira” Kn. I, II: obshaya 
xarakteristika mira. M.: Drofa, 2008, - 495 s 
15. “JahoningtabiiyAtlasi”.T: 2019 
16.P.Baratov “o‘rta osiyo tabiiy geografiaysi”2002.y 
17 P.Baratov “O‘zbekiston tabiiy geografiyasi”1-qism. 
18.A.Nizomov va b “O‘zbekiston tog‘ muzliklari”2016.y 
19.”O‘rta osiyo va o‘zbekiston tabiiy atlasi”.2020.y 
Internet manbalari. 
1.www.n.b.g.t. intal. uz.
2.www//ziyonet. uz. 
3.www. arxiv. uz 
4.http//:feb-veb. ru/feb/izvest/1940/03/403-089htm
5.file: //localhost/C:Documents/%20and %20Settings/ 

---

MUNDARIJA 
KIRISH………………………………………………………………… 
1.O‘RTA OSIYO O‘LKASINING HOZIRGI
ZAMON MUZLIKLARI HAQIDA UMUMIY MA‘LUMOT……………… 
2.TOJIKISTON TOG‘LARIDAGI HOZIRGI 
ZAMON MUZLIKLARI……………………………………………………….. 
3.QIRG‘IZISTON TOG‘LARIDAGI HOZIRGI
ZAMON MUZLIKLARI……………………………………………………….. 
4.O‘ZBEKISTON TOG‘LARIDAGI
MUZLIKLAR…………………………………………………………………… 
5.O‘RTA OSIYODAGI ENG YIRIK MUZLIK FEDCHENKO……………. 
6.GLOBAL IQLIM O‘ZGARISHINING
O‘RTA OSIYO MUZLIKLARIGA TA‘SIRI………………………………… 
XULOSA……………………………………………………………… 
ILOVALAR………………………………………………………….. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………. 

---