O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

2. Geoxronologik jadval.
Geologik vaqt Yer po’sti hamma joyda bir xilda 
bo’lmasdan, turli joylarda uning yoshi, qalinligi va tuzilishi turlicha. Bu esa uning qadimdan 
o’zgarib kelayotganligi oqibatidir. Yer po’stining hosil bo’lshi uchun ketgan vaqt geologik vaqt 
deb ataladi. Yer po’stining yoshi 4,6 mard. yil demak Yer po’stining paydo bo’lganiga 4,6 mard. 
yil bo’lgan
40
. 
Yer po’stidagi tog’ jinslarining nisbiy va mutlaq yoshi ajratiladi. 
Tarkibi turlicha bo’lgan cho’kindi tog’ jinslarining qanday tartibda yotishini va ularda 
uchraydigan o’simlik va hayvonotlarning tosh bo’lib qotgan qolidiqlarini o’rganib, qanday 
qatlamlar oldin, qaysi birlari keyinroq hosil bo’lganini aniqlash, ya’ni ularning nisbiy yoshini 
bilib olish mumkin. 
Cho’kindi tog’ jinslarining tarkibida ucharaydigan qadimgi hayvon va o’simliklarning 
tosh bo’lib qolgan-toshqotgan qoldiqlarini o’rganish Yer shari taraqiyotining uzoq davom etgan 
geologik bosqichlarini bilib olishga imkon beradi. Ana shu uzoq davom etgan vaqtlar eonlar
 
va 
eralar deb ataladi. Yer po’sti taraqiyotida ikkita eon ajratiladi: Kriptozoy va Fanerozoy, Eonlar 
eralarga bo’linadi. 
Kriptozoy ikkita eradan, ya’ni arxey (eng qadimgi era), proterozoy (dastlabki yoki ilk 
hayot), Fanerozoy uchta erani o’z ichga oladi: paleozoy (qadimgi hayot), mezozoy (o’rta hayot), 
kaynazoy (yangi hayot). 
Eralar qisqaroq vaqtlarga-davrlarga bo’linadi. Arxey va proterozoy eralari davrlarga 
bo’linmaydi, chunki ulardagi yotiqiziqlar kam o’rganilgan. Paleozoy erasi olti davrga bo’linadi 
(qadimdan yoshiga qarab): kemriy (S), ordovik (O), silur (S), devon (O), karbon (S), perm (R). 
Mezozoy erasi uch davrdan iborat: trias (T), yura (Y), bor (K). Kaynozoy erasi ham uch davrdan 
iborat: paleogen (R), neogen (N), to’rtlamchi (Q). Eralarning har biri o’nlarcha va yuzlarcha 
million yillar davom etgan. Davrlar esa bir necha o’n million yil davom etgan va eng oxirgi, 
ya’ni odam paydo bo’lgan davrgina taxminan 1,8 million yil davom etmoqda. 
Biron bir tog’ jinsi paydo bo’lgan vaqtidan boshlab o’tgan yillar shu jinsning mutloq 
yoshi deb ataladi. Tog’ jinslarining yoshi radiaktiv usul bilan aniqlanadi. Mazkur usul ularni 
parchalanishini o’rganishga asoslangan. Uran vaqt o’tishi bilan bir xil tezlikda asta-sekin 
parchalanib ketadi, qo’rg’oshin esa jinslar tarkibida qolagan. Ularnning parchalanish vaqti 
ma’lum shuning uchun ham tog’ jinsida uchraydigan qo’rg’oshin miqdoriga qarab bu mazkur 
jinsning necha yil oldin paydo bo’lganini aytib berish qiyin emas. Yer yuzasining turli joylari 
tarkibida uran va qo’rg’oshin bo’lgan tog’ jinslarining ximiyaviy tarkibi aniqlangan va ana shu 
ma’lumotlarga qarab paydo bo’lgan vaqtidan boshlab tog’ jinslarining yoshi aniqlanadi. 
Geoxronologik jadval tog’ jinslarining yoshini va o’simlik hamda hayvonlarning 
taraqqiyoti vaqtini aniqlash sohasida olimlarning uzoq vaqtlar davomida olib borgan ishlari 
40
Vaxobov H, va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. T.: 2005, Bilim, 88-b. 

---

40 
natijasida tuzilgan. Geoxronologik jadvalda asosiy geologik voqealar geologik vaqt davomida 
relyefning taraqqiyoti, foydali qazilmalarning vujudga kelishi, shuningdek hayot taraqqiyotining 
asosiy bosqichlari to’g’risida eralar va davrlar bo’yicha ma’lumotlar beriladi.