O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

2. Yerning ichki va tashqi qobiqlari. 
Yerning ichki tuzilishi 3 qismdan iborat. Eng 
yuqori qatlam Yer po’sti deb ataladi .Yer po’sti Yer sharining 1% qismini tashkil qiladi.
Mantiya Moxo chegarasidan (70-80 km) 2900 km. chuqurlikkacha davom etadi. Mantiya 
asosan magniy, kislorod, temir, kremniy va boshqa moddalardan iborat. Mantiya uchta 
qatlamdan iborat: quyi (1000-2900 km), o’rta (300-1000 km), yuqori dunit (70-300 km) . Yuqori 
mantiya dunitlardan-magniy bilan temirga boy bo’lgan silikat jinslardan tashkil topgan. 100km. 
dan 700 km chuqurlikkacha moddalar Yerning ichki issiqligi ta’sirida erigan holatda bo’lishi 
mumkin, 100 km dan yuqorida harorat jinslarning erishi uchun yetarli emas, Quyi mantiyada 
harorat 5000
0
S gacha ko’tariladi. chuqurlikda esa bosim juda yuqori. Bunday yuqori haroratda
jinslar erigan holatda bo’ladi.
Mantiyadan so’ng Yerning markazida yadro joylashgan, ya’ni, 2900 km. dan boshlanadi 
va ichki hamda tashqi yadroga bo’linadi. Tashqi yadroning qalinligi 2080 km., u 2900 km. dan 
4980 km. chuqurliklar orasida joylashgan. Ichki yadro 4980 km. dan Yerning markazigacha, 

---

34 
ya’ni 6300 km gacha bo’lgan chuqurliklarda joylashgan. Yadro asosan temir va nikeldan 
iborat
30
.
Yerigan qatlamda materiklar og’irligini muvozanatga keltirib turish uchun moddalar bir 
joydan ikkinchi joyga oqib turadi. Vulkan va zilzila o’choqlari shu yerda joylashadi. 
O’rta va quyi mantiyada moddalar zichligi yuqoridir. Yer po’sti-Erning tashqi qatlamlari 
majmuasidir. U mantiyadan Moxo chegarasi bilan ajralib turadi. Bu yerda moddalar qattiq 
holatda bo’ladi. Mazkur Moxo chegarasi aniq chegara bo’lib, Yer yuzasining hamma joyida bor. 
Mantiyadan Yer po’stiga o’tishda bosim shunchalik pasayib ketadiki, gabbrodan bazalьtga 
o’tiladi. Bundan moddalar hajmi 15% ga oshadi va shunga mos ravishda zichlik kamayadi. 
Yerning tashqi va ichki qobiqlari doimo o’zaro ta’sirda bo’ladi. Mazkur ta’sir 
quyidagilarda namoyon bo’ladi (Shubaev, 1975): 
- dastavval o’zaro ta’sir Yer yuqori qatlamlarining ichki qatlamlariga bosimida namoyon 
bo’ladi. Mazkur bosim shunchalik kattaki, u zich yadro va qalin mantiyaning vujudga kelishiga 
sabab bo’ladi; 
- yuqori bosim radiaktiv parchalanish bilan birga issiqlik hosil qiladi. Bu issiqlik Yerning 
ichki qismidan uning yuzasiga chiqib keladi va yiliga 50-60 kal\sm
2
ni tashkil qiladi. Bu 
issiqlikning Yer
yuzasi uchun bevosita ahamiyati katta, u Yer Quyoshdan oladigan issiqlikning 
0,001 ulushini tashkil qiladi. Lekin mazkur issiqlik tufayli Yer po’sti ostidagi mantiya qizigan. 
Bu esa Yer po’sti va mantiyada tektonik jarayonining faoliyatini ta’minlaydi; 
-Yerninig og’ir yadrosi Yer yuzasi og’irlik kuchining katta bo’lishini ta’minlaydi. Buning 
yordamida Yer o’zida atmosfera bilan suvni ushlab turadi; 
-Yer yuzasi uchun suvning asosiy manbai mantiyadir. Yer yuzasida suv suyuq holda faqat 
atmosfera bosimi tufayligina mavjuddir, aks holada suv bug’ga aylanib ketgan va uchib ketgan 
bo’lar edi; 
-suv havo harakati tufayli materiklarga kirib borib, okeanlarga oqib tushadigan 
quruqlikdagi suvlarni hosil qiladi. Yer yuzasida nurashning ro’y berishi va cho’kindi jinslarning 
vujudga kelishiga suv bilan havo sabab bo’ladi; 
-daryolardagi oqim tezligi va denudatsiya sur’ati og’irlik kuchining kattaligiga bog’liq; 
-Yer po’sti mantiyadagi moddalarning saralanishi mahsuli bo’lib, uning o’zi ham 
mantiyaga ta’sir ko’rsatadi. Bu o’zaro ta’sir Yer po’stining-materik, okean va oraliq turlarining 
hosil bo’lishida materiklar rivojlanishida va tektonik jarayonlarda namoyon bo’ladi; 
-Yerning ichki qismdagi moddalar elastiklik xususiyatiga ega. Buning oqibatida 
moddalarning oqishi Yerning shaklida aks etadi. Qalqish qarshiligi Yer aylanishini 
sekinlashtiradi. Bu esa qutbiy siqiqlikni kamaytiradi. Bu hol yuqori mantiyadagi moddalar bir 
qismining ekvatorial kengliklardan qutbiy kengliklarga oqib ketishiga sabab bo’ladi. Yer po’sti 
ostidagi moddalarga qaraganda qattiqroq bo’lganligidan o’zgarishga uchraydi, yoriladi, 
ko’chiriladi va pasayadi. Bu jarayonda qutbiy va ekvatorial radiuslar mutloq uzunligining 
o’zgarishi emas, balki Yer shaklining muvozanatlashishiga intilishi muhim o’rni tutadi; 
-Materik va okeanlarning hosil bo’lishi, tektonik jihatdan faol mintaqalar, ya’ni 
geosinklinallarning, platformalarning joylashishi Yerning ichki qatlamlari va koinotning o’zaro 
ta’siri natijasidir. 
Demak, Yerning ichki qobiqlari yadro, mantiya, tashqi qobiqlariga esa Yer po’sti, 
gidrosfera, atmosfera va biosferadan iborat. 
3.