O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

Balka
- bu ham uzun cho’zilan botiq bo’lib, uning 
yonbag’irlari tik 
 
va o’simliklar bilan qoplangan bo’ladi. 
K
arst. Ye
r osti suvlari ham yer yuzasi relyefini o’zgartirishda faol ishtirok etadi. Chunki 
yer osti suvlari tufayli karst hodisasi, g’orlar, surilmalar, o’pirilishlar va boshqalar vujudga 
keladi. Oqar suvlarning odatdagi eroziya ishiga bu yerda ularning kimyoviy ta’siri qo’shiladi. 
Erigan jinslarning olib ketilishi natijasida relyefda bo’shliqlar paydo bo’ladi. Relyef bilan birga 
gidrografiya tarmoqlari ham o’zgaradi: daryolar ko’pincha yer ostiga tushib ketadi, bir qancha 
vaqt yer ostida oqqach, yana yer betiga chiqadi. Bunday relyef va u bilan bog’liq bo’lgan 
gidrografiya tarmoqlari natijasida karst relyefi deyiladi. Demak, Suvda tez eriydigan tuz, gips,
ohaktosh, dolomit, bo’r jinslari ko’p tarqalgan joylarda yer osti suvi ta’sirida 
karst
hodisasi 
vujudga keladi. Karst nomi Bolqon yarim orolidagi ohaktoshli Karst platosi nomidan kelib 
chiqqan
51
.
Agar oson eruvchi jinslar yer betida bo’lsa, ularda hosil bo’lgan karst 
ochiq
,
yuza karst
yoki 
o’rta dengiz bo’yi tipidagi
karst deyiladi; agar ma’lum chuqurlikda joylashib, suvda 
erimaydigan qum-gil yotqiziqlari bilan qoplangan bo’lsa, uni 
yopiq
yoki 
O’rta Yevropa tipidagi 
karst
deyiladi. Yopiq karst ochiq karstga nisbatan keng tarqalgan.
Ma’lumki, karst hosil bo’ladigan ohaktosh va dolomitlar o’zidan suv o’tkazmaydi, biroq 
ularda har doim katta-kichik yoriqlar bo’ladi. Yog’in, yer usti va yer osti suvlari bu yoriqlarga 
kirib kaltsiy korbonat (SaSO
2
)ni eritadi. Qatiq karbonat kaltsiy eritmaga o’tadi va yuvilib ketadi. 
Natijada ohaktoshlarning ochiq yuzasida chuqurligi 2 m gacha keladigan jo’yaklar, ya’ni chuqur 
ariqlar hosil bo’ladi. Jo’yaklar orasidagi qirralar
karrlar
deyiladi. (Karrlar – suvda eriydigan 
tog’ jinslari yuzasida hosil bo’ladigan chuqur ariqlar.H.Vahobov). Ko’pincha karr dalalarida 
o’simlik bo’lmaydi va siyrak butalar o’sadi. Tabiiyki yopiq karstda karrlar bo’lmaydi. G’orlarni 
tepa qismini o’pirilib tushishi natijasida karst 
voronkalari
hosil bo’ladi. Karstlandigan tog’ 
jinslaridagi yoriqlarning kengaytirish va o’pirilish natijasida quduqlar yoki shaxtalar hosil 
bo’ladi, ya’ni ohaktoshlar juda qalin bo’lgan, ayniqsa suv juda chuqurga siziladigan tog’li 
rayonlarda ochiq karst voronkalari quduq yoki shaxtala shaklini oladi. Bunday shaxtalar 
chuqurligi Qirim yaylalarida 100 m ga, Karst platosida esa 450 m ga yetadi. Karst jarayoni Qrim 
51
V.Ettwein and M. Maslin. «Physical geography: fundamentals of the physical environment».2003, 72-b 
(mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 

---

49 
yarim orolida, Shimoliy Kavkazda, O’rta Osiyoning Kopetdog’, Boysun, Zarafshon, Ko’hitang 
kabi tog’ tizmalarida ayniqsa ko’p uchraydi.
Tog’ jinslarini yer ostida suv tomonidan eritib olib ketilishi natijasida 
g’orlar
ham 
vujudga keladi. G’orlar uzunligi bir necha o’n va hatto yuz km ga yetishi mumkin. 
SHveytsariyadagi Xyollox g’ori bilan Appalachi tog’larining g’arbiy yon bag’ridagi Mamont 
g’ori dunyodagi eng katta g’orlar hisoblanadi.
O’zbekistonda g’orlar Zarafshon, Ko’hitang, Boysun tog’ tizmalarida uchraydi. Zarafshon 
tog’ tizmasidagi Qirqtog’ platosida joylashgan
Kilsi
g’ori (chuqurligi 1082 m) MDHdagi eng 
chuqur g’ordir.