O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

Denudatsion tekisliklar.
Kembriydan oldin paydo bo’lgan platformalar ko’pincha 
dengiz sathidan baland bo’ladi. Kristal fundamentning yer betiga chiqib qolgan joylari qalqonlar 
deyiladi. Bunga Rossiya platformasidagi Baltika qalqoni, Sibirь platformasidagi Anabar va 
Aldan qalqonlari, SHimoliy Amerika platformasidagi Kanada qalqoni va h.q.larni kiritishimiz 
mumkin. Qalqonlarning balandligi kamdan kam hollarda (Skandinaviya qalqonlari, Shq.Afrika 
va Braziliya massivlari) tog’lar balandligiga yetadi. Ularning balandligi 500 m gacha boadi. Ular 
materiklar relyefida tub tekisliklar tarzida ajralib turadi. Ular qadimgi kristall massivlarning 
peneplenlashishi natijasida hosil bo’ladi. Peneplenlashish jarayoni shundan iboratki, qadimiy 
quruqlik nisbatan turg’un tektonik holatda bo’liь, uni uzoq vaqt davom etgan nurash va 
denudatsiya pasaytiradi va tekislaydi hamda eng so’nggi tekislik, ya’ni peneplenga aylantiradi. 
Demak, denudatsion tekisliklar - relyef platforma o’rnidagi tog’larni yemirilishi va peneplenga 
aylanishi natijasida vujudga keladi. Ular ko’pincha platformalarning qalqonlariga to’g’ri keladi. 
48
Vaxobov H. va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. T.: Bilim, 2005, 96-b. 
49
Vaxobov X. va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. T.: 2005, 97-b. 

---

47 
Akkumulyativ tekisliklar. Ustki 
cho’kindi jinslar qoplami to’rtlamchi davr 
yotqiziqlaridan tarkib topgan tekisliklarga aytiladi. Bunday tekisliklarga neotektonik bosqichda 
cho’kkan chekka pasttekisliklar - Buyuk Xitoy, Hind-Gang, Mesopotamiya, Kaspiybo’yi, Quyi 
Pechora, Quyi Kolima va boshqa tekisliklar, shuningdek, o’rtacha balandlikdagi tekisliklarning 
past qismlari kiradi
. 
Masalan, Dneprbo’yi pasttekisligi, Turon tekisligi va h.k.
Talabalar bilimini mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
Yer yuzasining planetar relyef shakllari qanday tarqalgan? 
2. Quruqlikning asosiy relyef shakllari kelib chiqishi (shakllanishi) jihatdan qanday 
turlarga bo’linadi? 
3.
Tog’ qanday qismlardan tashkil topgan? 
4.
Balandligiga ko’ra tog’larning turlari nomli jadval tuzing va uni to’ldiring. 
5. Qayta yoshargan tog’larning rivojlanishi va tarqalishi haqida 
gapirib bering. 
6. Tekisliklar past-balandligiga ko’ra qanday turlarga bo’linadi? 
7. Tekisliklarning materiklar bo’yicha tarqalishi jadvalini to’ldiring. 
8. Qatlamli, akkumulyativ va denudatsion tekisliklarga Venn diagrammasini tuzing.