O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

5.10-rasm. Rux va uning maxsuloti 
Butun dunyoda ishlab chiqariladigan ruxning 40 foizi po
’
latni korroziyadan 
saqlash uchun sarflanadi. Rux kukuni yordamida kadmiy, mis va nodir metallar 
birikmalardan ajratib olinadi. Ruxdan ishlangan listlar konstruksion material 
sifatida, shuningdek, quruq elementlarning idishlarini tayyorlashda qo’llanadi. 
Rux — kuchli metall yaltiroqligiga ega bo’lgan ko’kimtir rangli metall. Nam 
havoda rux oksid parda bilan qoplanib asta-sekin yaltiroqligini yo’qotadi. Rux — 
o’rtacha qattiqlikdagi metall. Uning zichligi 7,13 g/sm
3
. Toza metall nisbatan 
plastik, oson yassilanib yupqa fol‘ga hosil qiladi. 
Texnik rux oddiy haroratda mo’rt bo’ladi, lekin 100—150 °C da plastik bo’lib 
qoladi. Bunday sharoitda uni bolg’alash mumkin. 200 °C dan yuqori haroratda u 
yana mo‘rtlashadi va qirilganda kukun holatiga o‘tadi. Bunday o‘zgarishlar juda 
past haroratda ham kuzatiladi. 
Rux oson suyuqlanadi va uchuvchan metallar qatoriga kiradi. Ruxning 
qaynash harorati - 905,7 °C. Uning issiqlik o‘tkazuvchanligi kumushning issiqlik 
o‘tkazuvchanligiga nisbatan 60 % ni tashkil etadi, elektr o‘tkazuvchanligi bo‘lsa 
to‘rt baravarga kam. 
Rux havoda barqaror, chunki yupqa oksid parda keyingi oksidlanishdan 
himoyalaydi. Rux asosan yuqori haroratda aktivlashib, oddiy moddalar — 
galogenlar, rux azot va vodorod bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Rux nitrid Zn
3
N
2
va rux gidrid ZnH
2
bevosita yo‘llar bilan olinadi. Murakkab 
moddalar — kislota, ishqor eritmalari va suv bilan rux sharoitga qarab har xil 
reaksiyaga kirishadi. Suv odatda rux bilan ta‘sirlashmaydi.
Elektr kimyoviy kuchlanishlar qatorida rux vodoroddan ancha chapda turadi 
va kislotalardan vodorodni siqib chiqaradi. Shuning uchun odatda rux 
laboratoriya amaliyotlarida Kipp apparati yordami bilan vodorod olishda 
foydalaniladi.
Rux azot va to’yingan sulfat kislotalarda eritilganda vodorodni ajratmaydi, 
unda azot yoki oltingugurt birikmalari hosil bo’ladi. 

---

140 
Rux amfoter xossaga ega. U suyuqlantirilganda ishqorlar bilan reaksiyaga 
kiradi. Ishqorlarning kuchli eritmalarida asosan qizdirilganda eriydi. 
2009-yilda butun dunyoda ishlab chiqarilgan ruxning miqdori 11,277 million 
tonnani tashkil etdi.
Chet eldagi qora metallurgiya korxonalarida Zn ni domna pechining changidan 
ajratib olinadi (5.11-rasm).