A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

holati. Dirsperslik darajasi shu zarrachalarning katta-kichikligi bilan aniqlanadi.
44

---

Kolloid mahsulotlar zollar va gellarga bo‘linadi.
Tipik zollar boshqacharoq qilib ataganda, kolloid eritmalar 
yoki psevdoeritmalar dispersion muhiti dispers fazasiga qaraganda 
beqiyos ko4pchilikni tashkil etuvchi mahsulotlardan iborat (masalan, 
tamaki tutuni, sariq-qo4ng4ir rang temirli suvlar, sut) dir. Bunday 
eritmalar ko'zga mutlaqo bir jinsli va ko'pincha haqiqiy (ion yoki 
molekulyar eritmalardan ajratib bo4lmaydigan darajada shaffof 
bo4lib ko‘rinadi. Dispersion muhit (“erituvchisi” suvdan iborat 
boMgan zollaming dispers zarrachalari oddiy filtrdan osonlikcha 
o4tib ketadi, lekin organik pardalardan o4tmaydi. Agar ularning 
kattaligi 5 т ц dan ortiq bo4Isa, ulami ultramikroskopda, Tindal 
yorug4lik konusi deb ataluvchi effekt yordami bilan ko4rish mumkin. 
Bunday effektni kolloid eritma bilan to4ldirilgan maxsus shisha 
idishini yon tomondan yoritib hosil qilinadi. Yaratilgan shu effekt 
odatda biz ko4rib yurgan qorong‘i uyda proeksion fonardan 
chiqadigan bir tutam nurga juda ham o4xshab ketadi: yoritilgan 
konusda broun harakatini bajarayotgan dispers faza zarrachalari 
ko4rinadigan bo4lib qoladi, uni ba’zi bir organik birikmalarning juda 
yirik molekulali eritmalardan boshqa hech qanday haqiqiy 
eritmalarda ko4rish mumkin emas.
Geliarda dispers faza shunchalik ko‘p miqdorda bo4ladi, 
undagi har bir dispers zarracha bir-biri bilan yopishib qolgandek 
shlimshiq, yelimsimon, shishasimon massalar hosil qiladi. Shunday 
hollarda dispersion muhit dispers faza zarrachalari orasida bo4sh 
qolgan fazoni ishg4ol etganga o4xshab turadi. Qurum, loy, opal 
(kremnezem geli), limonit (temir gidroksidlari geli) va boshaalar 
gellaming misoli bo6lishi mumkin.
Dispersion muhitni tabiatga qarab gidrozollar va gidrogellar 
(dispersion muhit — suv), aerozollar va aerogellar (dispersion muhit
- havo), pirozollar va pirogellar (dispersion faza - qandaydir 
qotishma), kristallozollar va kristallogellarga (dispersion faza -
qandaydir kristall modda) va hokazoga ajratadilar.
Yer qobig4ida gidrozollar, kristallozoilar va gidrogellar 
ko4proq tarqalgan. Quyida faqat shular to4g4risida gap boradi.
Gidrozollami juda osonlik bilan moddani dispers faza 
zarrachalari kattaligida qilib, suvda mexanik usul bilan maydalab
45

---

hosil qilish mumkin. Tabiatda may in dispers va dag‘al dispers 
sistemalar 
ko‘pincha 
tog‘ 
jinslar 
bilan 
minerallarning 
harakatlantiruvchi 
kuch 
(oqar 
suvlar, 
muzliklar, 
tektonik 
uzulmachanliklar va h.k.) ta’sirida 
ishqalanib 
maydalanishi 
natijasida hosil bo‘ladi.