Izomorfizm
Har xil tarkibli kristallangan moddalaming kristall strukturasi
bir xil bo‘lib, tarkibi uzluksiz o‘zgaruvchan aralashmalar hosil qilish
qobiliyati
ko‘p
jihatdan
izmorfizmga,
ya’ni
kimyoviy
elementlaming o‘xshash tarkibli kimyoviy birikmalarda bir-birini
almashtira olish xususiyatiga asoslanadi.
. Shuning uchun izomorfizm termini ikki bir-biriga yaqin
tushunchalami ifodalashda ishlatiladi. Birinchisi, turli kimyoviy
tarkibdagi kristallaming formalari va strukturalari bir-biriga juda
yaqin boMgan holda, ikkinchisi, o‘zgaruvchan tarkibli birikmalarda
strukturani o‘zgartirmay bir atomning (yoki ionning) o‘mini
ikkinchi bir atom (yoki ion) almashtirgan holda izomorfizmga xos
bollgan ikkinchi tushunchani ko‘rib chiqamiz. Kristall panjaradagi
atom yoki ionlaming o‘rin almashishi quyidagi hollarda bajariladi:
strukturaviy birliklar geometrik va kimyoviy jihatdan bir-biriga
yaqin bo‘lgan hollarda. Kimyoviy yaqin bo‘lishi uchun atom va
ionlaming valentligi, kimyoviy bo‘linish turi, qutblanishi bir xil
boMishi, geometrik yaqin bo‘lishi uchun atom, ion radiuslari va
hajmlari (farqi 5-7% dan ortmasligi kerak) bir xil bo‘lishi hisobga
olinadi.
Izomorfizmning ikki holati ma’lum. Birinchisi oddiy bo‘lgan
ya’ni bir xil valentli elementlaming o‘rin almashishi bilan sodir
bo‘ladigan
izomorfizm.
Izomorfizmning
bu
turi
izovalent
izomorfizm deyiladi. Ikkinchisi murakkab boMgan, ya’ni turli
valentli elementlaming o‘rin almashishi bilan sodir boMadigan
izomorfizm, buni geterovalent izomorfizm deyiladi.
42
Elementlaming atom va ionlari qay miqdorda izomorf o‘rin
almashishiga bogMiq ravishda, izomorfizm mukammal yoki
chegaralangan boMishi mumkin.
Bir elementning o‘mini ikkinchi bir element 100% gacha
bo‘lgan miqdorda almashtirib egallasa u holda mukammal
izomorfizm, agarda bir element ikkinchi bir elementning ocmini
qisman ya’ni 0,01% dan bir necha protsentgacha egallasa u holda
chegaralangan izomorfizm yuzaga keladi.
Bir elementning o‘mini ikkinchi bir element qisman egallagan
holda, formulada bu elementlar qavs ichiga olinib, vergul orqali
ajratiladi. Shuni uqtirib o‘tish kerakki, ko‘proq protsentni tashkil
qilgan element aw al yoziladi, bunga misol qilib volframit
(Fe,Mn)[W04] mineralini olsak, bu mineral ferberit Fe[W 04] bilan
gyubneritning M n[W 04] izomorf aralashmasidan iborat. Bu bir xil
valentli
elmentlaming
o'rin
almashishiga,
ya’ni
izovalent
izomorfizmga misol bo‘ladi.
Izomorfizmning
ikkinchi
mukammal
bo‘lgan
turi,
geterovalent izomorfizm, ya’ni turli xil valentli elementlaming o‘rin
almashishi bilan sodir bo'ladigan izomorfizmlarga d a la . shpatlari
gruppasidagi plagioklazlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Plagioklazlarda Sa va A1 ning juft atomlari, Na va Si ning juft
atomlari bilan almashib (Ca2+Al3+<-*Na+Si
4
+.) uzilmas mineral lar
qatorini tashkil qiladi.
Bu qatoming chekka qismlarini albit Na[AlSi308] va anortit
Ca[Al2Si30 8] tashkil qiladi.
Izomorf almashinishlar tabiiy va sintetik kristall moddalarda
juda katta ahamiyatga ega. Ko‘pgina qimmatbaho elementlar mdali
minerallar bilan birgalikda izmorf aralashma sifatida uchraydi.
Masalan Co yoki Ni tarkibida temir bor minerallarda, temiming
o‘mini almashtiradi.
Hozirgi zamon talabiga javob beruvchi birikmalardan tuzilgan
materiallami olish uchun minerallarning kristall panjarasiga ma’lum
miqdorda ayrim elementlami kirg‘izishga to 'g 'ri keladi. Masalan
(Al20 3) tarkibida 0,05% Cr, alyuminiyning o‘mini egallaydi.
43
Do'stlaringiz bilan baham: |