A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Rentgenospektral
Rentgenospektral 
(rentgenokimyoviy) 
analiz 
tekshirish 
maqsadida antikatodga qo'yilgan moddaning katod nurlari ta’sirida 
shu modda tarkibida ishtirok etayotgan har qaysi kimyoviy 
elementning o‘ziga xos, ya’ni rasmiy spektral analizda ko‘rganimiz 
kabi muayyan to‘lqin uzunligiga ega boMgan rentgen nurlari 
chiqarishiga asoslangan. Bunda faqat rentgen trubkasi elektrodlariga 
berilgan elektr quwatining biror elementga xos ko‘zga ko‘rinadigan 
nurlarni chiqarishga yetarli bo‘lishi muhimdir. Rentgenospektral 
analiz minerallar tarkibidagi oddiy kimyoviy usullar bilan aniqlash 
haddan tashqari qiyin vazifa bo‘lgan siyrak yer elementlar: Y, Nb, 
Ta, Hf, Hf, Re - kabilami miqdoriy aniqlashda ayniqsa qimmatlidir.
Rentgenospektral (rentgenokimyoviy, rentgenofluorissentli) 
tahlil tekshirish maqsadida antikatodga qo‘yilgan moddaning katod 
nurlari ta’sirida shu modda tarkibida ishtirok etayotgan har qaysi 
kimyoviy elementning o ‘ziga xos, ya’ni rasmiy spektral analizda 
ko‘rganimiz kabi muayyan tolqin uzunligiga ega bo‘lgan rentgen 
nurlari chiqarishiga asoslangan. Bunda faqat rentgen trubkasi 
elektrodlariga berilgan elektr quwatining biror elementga xos 
ko‘zga ko‘rinadigan nurlarni chiqarishga yetarli bo'lishi muhimdir. 
Rentgenospektral analiz minerallar tarkibidagi oddiy kimyoviy 
usullar bilan aniqlash haddan tashqari qiyin vazifa bo‘lgan siyrak 
yer elementlar: Y, Nb, Ta, Hf, Hf, Re - kabilami miqdoriy 
aniqlashda ayniksa qimmatlidir.
Lyuminessent analiz
Minerallar har xil faktorlar ta’sirida qizdirganda (masalan, 
flyuorit), bosim ta’sirida, kamdan-kam erish paytida (ba’zi
33

---

birikmalarning kristallanishida ham), nihoyat ultragunafsha, katod 
nurlari va boshqa qisqa toikinli nurlar ta’sirida o ‘zidan nur 
chiqarishi mumkin. Bizni minerallar nurlanishining eng keyingi holi 
ko‘proq qiziqtiradi.
Lyuminessensiya hodisasi qorongida1 yaxshi ko‘rinadi. 
Shunday xususiyatga ega boigan minerallar berilgan nur ta’siri da 
biror rangga bo‘yalgandek ba’zan ochiq rangli b o iib yarqirab 
ko‘rinadi. Shu murakkab hodisaning asl tabiati hali yetarli darajada 
aniqlanmagan, biroq Shunisi m aium ki, kristall strukturalarda 
elektrostatik muvozanatning qandaydir kuch ta’sirida yuz beradigan 
vaqtincha buzilishi natijasida kolzga ko‘rinmaydigan qo‘zg‘atuvchi 
qisqa to iq in li nur birmuncha uzun toiqinli, ko‘zga ko‘rinadigan 
qaytgan nurga aylanib qoladi. Shuni ham aytib o iish kerakki, 
ultragunafsha nurlarga qaraganda katod nurlarda ancha ko'p 
minerallar lyuminessensiyalanadi.
Oddiy ko‘z bilan ko‘rib b o iish qiyin boigan mineral laming 
tog4 jinslardagi xol-xol donalarini Shunday y o i bilan aniqlash juda 
osondir. Masalan, sheelit (CaWO^kabi Shunday muhim ahamiyatli 
mineral simobli kvars lampasi ostida chiroyli havo rang (ba’zan 
ko‘kimtir) yoki sargish-yashil rangli bo iib , flyuorit CaF
2
tiniq ko‘k 
tusli b o iib flyuoressensiyalanadi va boshqalar. Tarkibida uran, 
turlicha tarkibli bitumlari boigan bir qator minerallaming Shunday 
nur chiqarishi juda yaqqol ko‘rinib turadi.
Ayni bir zamonda izlanayotgan minerallami Shunday usul 
bilan aniqlash doimo mumkin boiavermaydi, chunki o ‘sha 
sheelitning yoki olmosning ba’zan Shunday xillari ham uchraydiki, 
ularga ultragunafsha yoki katod nurlari mutlaqo ta’sir ko‘rsatmaydi. 
Bir qator minerallaming yorugiik chiqarishi uchun ko‘pincha shu 
minerallaming tarkibida juda oz miqdorda b o iib ishtirok etadigan 
boshqa moddalar aralashmasining muhim rol o‘ynashi aniqlangan. 
Ma’lum boiishicha, sun’iy yorugiik chiqaruvchi birikmalar, agar