A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Kimyoviy analiz
Bu analiz nisbatan qiyin va qimmatga tushadigan tekshirish 
usulidir. Shuning uchun ham biror xususiyatlari bilan maMum 
minerallardan farq qiluvchi, ya’ni mineral xilini yo yangi mineralni 
belgilashda, yoki kimyoviy analiz qilib ko‘rmasdan tekshirilayotgan 
o‘zgaruvchan 
tarkibli 
mineralning 
xillari 
haqidagi 
masala
29

---

echilmasdan qolgan hollarda, yoxud mineral kam topiladigan 
birikmalar qatoriga bo'lib, ular uchun qilingan to'liq kimyoviy 
analizlaming soni juda kam bo'lgan paytlarda va h.k., to'liq 
kimyoviy analizdan foydalaniladi.
To'liq kimyoviy analiz uchun zarur bo'lgan toza, ya’ni 
aralashmalardan tozalangan moddaning miqdori kamida 1-2 g 
tashkil etish kerak, buni doimo to'plab bo'lavermaydi, jinsda rudada 
tarqoq va mayda kristallchalar yoki dona-dona bo'lib kam 
uchraydigan minerallarni to'plash ayniqsa qiyindir.
Agar tekshirilayotgan mineral bo'liqlardan topilgan mayda 
kristallchalar druzasi bo'lib topilsa, aw alo uni ma’lum usul, 
masalan, yog'och dastiga o'matilgan po'lat nina yordami bilan terib 
olinadi. Shunday yo'l bilan ajratib olingan massadan bizni 
qiziqtirayotgan mineralni o'sha po'lat nina yordamida binokulyar 
lupa ostida diqqat bilan qaytadan terib, kimyoviy analizlar va boshqa 
usullar bilan tekshirish uchun yetarli miqdorda ajratib olinadi. Agar 
mineral jins orasida ancha ko'p miqdorda xol-xol donalar bo'lib 
joylashgan bo'lsa, bu jins bo'lak-bo'lak qilib ajratiladi va 
maydalanadi, maydasini har gal 0,5, 1,0 mm yoki undan ham 
siyrakroq elakdan o'tkaziladi (mineralning xol-xol donalari katta- 
kichikligiga qarab). Mineral binokulyar lupa ostida aw algi usul 
bilan terib olinadi.
Agar mineral aksessor, ya’ni jins orasida haddan tashqari kam 
tarqalgan xol-xol donalar bo'lsa, u holda biror mexanik usul bilan 
konsentratlar tayyorlab olishga to'g'ri keladi. Bunda minerallaming 
yo solishtirma og'irlikJaridagi farqdan (granitatsion usullar), magnit 
xususiyatlaridan (magnit yordamida separatsiyalash usul lari), yoki 
minerallaming flotatsiyalovchi reagentlarga (flotatsiyalash usullari), 
elektrga (elektrostatik usullar) munosabatidan va h.k. foydalaniladi. 
Juda ko'p gravitatsion boyitish usullaridan eng oddiysi mineral 
donalarini og'ir yoki yopishqoq suyuqliklarda (yodli metilen, 
bromoform, Tule suyuqligi va boshqalar) ajratishdir. Katta massalar 
bo'lgan holda shu maqsadda suv spiral shaklida yuqoriga oqib 
chiqadigan silindrik shisha trubkasi bo'lgan laboratoriya gidravlik 
klassifikatorlarida, Shuningdek Vilfli konsentratsion stol tipidagi 
kichik 
laboratoriya 
stollaridan 
yoki 
boshqa 
uchkunalardan
30

---

foydalanish juda qulaydir. Shu uskunalarda ishlash uchun moMjallab 
maydalangan minerallar oldidan maxsus tayyorlab qo‘yilgan elaklar 
yordamida donalarining katta-kichikligiga qarab ma’lum klasslarga 
ajratilgan boMishi kerak. OgMr minerallami Shunday klasslarga 
ajratishga, 
ammo 
uncha 
aniq 
boMmasa-da, 
maydalangan 
minerallami staratellar cho‘michida yoki lotogida yuvish yoMi bilan 
ham erishish mumkin.
Mayda dispers tuproqsimon massalar tarkibini o‘rganish lozim 
boMgan Shunday hollarda, ulami shisha bankalarda loyqatish yoMi 
bilan yoki sentrifugalar yordamida suyuq yoki yopishqoq muhitda 
solishtirma ogMrligiga qarab fraksiyalarga ajratish to‘g‘ri keladi.
Kimyoviy analiz uchun tayyorlangan material ilgari spektral 
analiz qilinmagan boMsa, aw al Shunday analiz qilinishi kerak. 
Bunday analiz mineral tarkibida umuman qanday kimyoviy 
elementlar borligini va ulami qaysi birini kimyoviy yoM bilan 
aniqlanishi mumkin ekanligini bilish uchun zarur. Shuni ham aytib 
o‘tish kerakki, spektrograf yordamida Shunday tekshirishlar tez 
bajariiadi va shu bilan birga muayyan miqdoriy nisbatda aniqlanadi. 
Buni kimyoviy analizni boshlamasdan aw al bilish juda muhim;
ToMiq kimyoviy analizda og‘irlik foizi hisobida olingan 
ma’lumotlami mineralning kimyoviy formulasini ishlab chiqish 
mumkin boMsin uchun atom (molekulyar) miqdoriga aylantirib 
hisoblab chiqish kerak. Shu maqsadda har qaysi elementning 
(oksidning) 
og‘irlik 
miqdorini 
atom 
ogMrligiga 
(oksidning 
‘‘molekulyar ogMrligiga”) boMinadi1. Chiqqan son mineral tarkibida 
kimvchi shu elementlaming (oksidlaming) qanday nisbatda 
boMganligini ko‘rsatish lozim. Shuni uqtirib o‘tish kerakki, 
komponentlar (elementlar)ning kimyoviy analizlardan olingan 
ma’lumotlardan hisoblab chiqilgan nisbati, o‘sha analizlaming yo 
yetarli darajada juda aniq boMmasligidan yoki boshqa sabablarga 
ko‘ra hech vaqt butun sonlar nisbatida boMmaydi. Buni ko‘rsatish 
uchun ikkita misol keltiramiz.