Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

 O‘SIMLIKLARNING HARAKATLARI 
REJA: 
1. O‘simliklarda sodir bo‘ladigan harakat turlari. 
2. Tropizm harakatlari va ularning ahamiyati. 
3. Nastik harakatlari va ularning ahamiyati 
4. Nutatsion harakatlari va ularning ahamiyati. 
O‘simliklarni o‘suvchi organlari tashqi ta’sir natijasida egilishi yotib qolishi va yangidan yana tik 
bo‘lib o‘sishi mumkin. Bu ulardagi harakatlar natijasidadir. O‘sish harkatlari bir necha hil bo‘ladi:
1)tropizmlar, 2) nastik harakatlar, 3) nutatsiya harakatlari va boshqalar. 
TROPIZMLAR.
Tropizm harkatini o‘simliklarga bir tomonlama ta’sir qiladigan tashqi sharoit 
omillari vujudga keltiradi. Tropizm grekcha so‘z bo‘lib ("tropos") burilish ma’nosini bildiradi. Tabiatda 
tropizm harakatlariga ko‘plab misol keltirish mumkin. Ularning asosiy sababi shundaki poya, ildiz va 
barg o‘suvchi qismlarining bir tomonidagi hujayralar tezroq cho‘ziladi va o‘sadi. Hujayralarning bunday 
tez o‘sishiga fitogormonlar (ISK, ABK) sababchi bo‘ladi. Bu o‘stiruvchi moddalar ishtirokida o‘suvchi 
organning tezroq o‘sgan tomoni tashqariga qarab qubbasimon bo‘lib, chiqadi, o‘sish sekinlashgan tomoni 
ichiga qarab bukiladi va o‘simlik organi o‘sish sekinlashgan tomonga egiladi. Tropizmlar musbat va 
manfiy bo‘ladi. Ta’sir etuvchi manbaga qarab yo‘nalgan harakatga musbat, manbadan qochuvchi 
harakatga manfiy deyiladi. 
Geotropizm -o‘simliklarning yerning tortish kuchiga asosan o‘sish harakatidir. YA’ni urug‘ yerga 
qanday tushishidan qat’iy nazar uning poyasi yer ustiga ildizi pastga qarab o‘sadi. Bunda pastga qarab 
o‘sadigan ildizlarda musbat geotropizm, yuqoriga qarab o‘sadigan poyada manfiy geotropizm mavjud. 
Shu tufayli ildiz tuproq ichiga kirib undan suv va ozuqa moddalarni so‘radi, poyasi esa yer ustiga chiqadi 
va barglari yordamida yorug‘lik energiyasidan foydalaniladi. Organlarning gorizontga nisbatan o‘sishi 
muhim biologik moslashuv bo‘lib, o‘simlikning butun hayoti davomida saqlanadi. Agar o‘simliklar biror 
tashqi ta’sirdan egilsa yoki yotib qolsa, ularning yosh o‘svchi organlari yana tik bo‘lib o‘sadi. Bu ularning 

---

106 
o‘sish jarayonining xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, no‘xat o‘simtasini olib gorizontal holatga 
qo‘ysak, bir necha soatdan so‘ng uning poyasi yuqoriga, ildizi pastga qarab egiladi (90-rasm).
 
95-rasm.