Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

NASTIK HARAKATLAR.
Butun o‘simlikka baravar ta’sir qiladigan qo‘zg‘atuvchilar (harorat, 
yorug‘lik va boshqalar) vositasi bilan bo‘ladigan harakatlarga - nastik harakatlar deyiladi. Kun bilan 
tunning almashinishi sabab bo‘ladigan harakat niktinastik harakat eng ko‘p tarqalgan. Juda ko‘p gullar 
ertalab ochiladi, kechasi esa yopiladi. Boshqalari esa kechasi ochiladi (nomozshom gul), kunduzi 
yopiladi. Ko‘p o‘simliklarning barglari ham kun bilan kechaning almashib turishiga qarab o‘z holatlarini 
o‘zgartirib turadi. K.Linney bunday harakatlarga asoslanib «flora soatlarini» tuzishga harakat qilgan. 

---

108 
Buning uchun u ertalab va kechqurun turli soatlarda ochiladigan va yopiladigan o‘simliklarni bir joyga 
to‘plab o‘stirgan. 
Niktinastik harakatning sodir bo‘lishiga yorug‘lik yoki haroratning o‘zgarib turishi sababchi 
bo‘ladi (fotonastiya yoki termonastiya). Termonastik harakatga lola gulining ochilishini misol qilish 
mumkin. YA’ni yopiq holdagi gullarni issiq joyga kirgizish bilan tezda ochila boshlaydi. Ba’zi gullar 
(nilufar, qoqi va boshqalar) faqat yorug‘likda ochiladi. Bular fotonastiyaga misol bo‘ladi. Ko‘p 
o‘simliklarning barglari ham kechasi osilib, vertikal holatga, kunduzi esa gorizontal holatga o‘tadi (97-
rasm). 
 
97-rasm. 
Loviya bargi: А-kunduzi, B-kechasi
O‘simliklar har xil tebranishlarga ham javob qaytarishadi. Bunga seysmonastik harakatlar 
deyiladi. Buni bo‘tako‘z gulida ko‘rish mumkin. Gulning otalik iplariga tegish bilan ular darhol qisqaradi. 
Natijada onalikni o‘rab olgan changdonlar pastga qarab egiladi. Zirk o‘simligining otalik iplari alohida 
yostiqchalarga tegib qolgan vaqtda ularning asoslari tez egilib, changdonlar onalik tumshuqchasiga 
uriladi. Bu harakatlar o‘simliklarning changlanish jarayoniga bog‘liq.. 
Seysmonastik haraktlarga uyatchan mimoza (Mimosa puaica) juda yaxshi misol bo‘ladi. Agar 
mimozaning bargiga ozgina tegilsa u darhol osilib qoladi (98-rasm).
Bu harakatlanish mexanizmi bo‘g‘inlarning ustki va pastki yarmida turgor holatining o‘zgarib 
turishi natijasida sodir bo‘ladi. Titrash vaqtida bo‘g‘inlarning pastki yarmida protoplazmaning 
o‘tkazuvchanligi birdaniga oshadi va shungacha tarang bo‘lib turgan hujayra po‘sti protoplazmaning 
qarshiligiga uchramaganligi sababli qisqarib, hujayra shirasining bir qismini hujayra oraliqlariga 
chiqaradi. Natijada turgor holati pasayadi, ammo bo‘g‘inlarning ustki hujayralari turgor holatida 
qolganligidan, u bo‘g‘inni pastga qarab egadi va shu sababli barglar ham pastga egiladi. Biroz vaqt 
o‘tgandan keyin suyuqlik qaytadan shimiladi va bo‘g‘in to‘g‘rilanib qoladi. Umuman o‘simliklarda 
bunday harakatning mavjudligi himoya vazifasini bajaradi. Tropik o‘rmonlarida bo‘ladigan to‘xtovsiz bir 
necha sutka davomidagi yog‘ingarchilikdan zararlanmasdan saqlanishi mumkin. Seysmonastik harakatlar 
hasharotxo‘r o‘simliklarda ham kuzatiladi. Ularning ham harakat mexanizmi hujayralarning tashqi 
ta’sirot natijasida o‘z turgor holatlarini o‘zgartirish qobiliyatiga asoslangan. 
 
98-rasm.