Integratsiyalashgan pedagogikasi

T /r
Mavzu
Yetaklovchi g'oya
0 ‘quv material mazmuni
Tayyorlov qismi: tabiatning tizim tashkillanish g ‘oyasi
idrok etishga tayyorlaydi
1.
Tabiiy bilimlar
nimani o ‘rganadi?
Tabiiy bilim tabiat va
inson yagonaligi sifa­
tida. Hozirgi dunyo
global m uammolari-
ning tizim iy tavsifi.
Tabiat bilimlari qanday
paydo b o‘ldi? Inson hayo­
tida tabiatning o ‘m i.T a­
biatning hayotida inson­
ning o ‘m i.H ozirgi zam on
dunyosi global m uam m o­
lari.Bu nima?
Zamonaviy tabiiy bilimlar —
bu tabiat va inson to ‘g ‘risi-
dagi k o‘plab fanlar.
2.
Tabiiy bilimlar —
tabiatni ilm iy idrok
etish uslublari.
Tabiiy bilim rivojla­
nishi: tabiatning tizim
mohiyatini kuzatishdan
idrok etishgacha.
Tabiat to ‘g ‘risidagi ilm iy
bilim lar qanday paydo
b o ‘ldi? Tadqiqot tabiatni
o ‘rganishga yordam beradi.
0 ‘quv tadqiqotini qanday
tashkil etiladi va o ‘tkazi-
ladi? Laboratoriya jihoz­
lari.
3.
Tabiatdagi kimyo-
viy va fizikaviy
jarayonlar.
Tabiiy hodisalar va
ulam ing yagonaligini
differensiya va integra­
tsiya y o ‘li bilan o'rga­
nish
Fizik jismlar va ulami 
0
‘r­
ganish. Moddalar va ulami
o ‘rganish. Fizik hodisalar.
M odda k o‘rinishi.Modda
va mayda kimyoviy reak-
siyalar.
Tizim tashkil etuvchi bo'lim
4.
Tabiat; umumiy
tabib
Tizim idrok etishning
m o‘ljal asosi.
Tizim deb nimaga ayti­
ladi?
Tabiat — bu tizim.
Tabiatning umumiy tavsifi.
Ekotizim.
Asosiy blok: tabiatning tizim m ohiyatini turli o ‘rganish jarayonlarida ochadi
5.
Yer yuzidagi yashil
o ‘simliklam ing
koinotdagi o ‘mi
Fotosintez — yer kura­
sida hayotni ta’m inlov-
chi Quyosh — Yer alo­
qalarini ng namoyon
bo'lishi.
Tabiat savollarini beramiz:
Quyosh nuri nimalar to‘g ‘-
risida so ‘zlab beradi?
Tabiatda yorug‘lik va rang.
0 ‘sim likqanday qilib,
quyosh nuri energiyasini
oladi? 0 ‘sim lik qanday
qilib Quyosh nuri
quw atidan foydalanadi.
1 1 0

---

6.
7.
Tog‘
jinslari, m ine-
rallar va Yer yuza-
sining biokimyoviy
o ‘mi.
Yer — Quyosh
tizimi.
Biosfera
Tabiatning birligi va
yaxlitligi. Tirikmavju-
dotlarning biokimyoviy
0
‘m idaligi.
Inson Yer — koinot
tizim ida
Hayot atmosfera, gidro-
sfera, metosferalaming
koinot aloqasi natija-
sidir. Tabiat turli-tu-
manligida tizim likva
iyerarxiya. Hayot b io ­
sfera planetar koinot
hodisalarining bosh
omillari.
T og‘ jinslari va minerallar.
Minerallar. Tog* jinslari va
minerallaming yemirilishi.
Yer — yer ustki qatlami.
Kimyoviy elementlar.
Kimyoviy formula va teng-
lamalar. Tabiatdagi b io ­
kimyoviy o ‘zgarishlar.
Galaktika to‘g ‘risidagi ta­
sa vvurlarimiz. Quyosh ti­
zim i. Yer — bizning uy.
Biosferaning umumiy tav­
sifi. Hayot va uni ta’min-
lovchi shartlar. Hayot
shakllarining xilma-xilligi
vailmiy tizim.Tiriklikning
tizim guruhlari to‘g‘risida
umumiy tasawurlar. Bio­
sfera — global ekotizim va
biosferadagi energetik o ‘r-
ganishlar to‘g ‘risida umu­
m iy tushunchalar. Tabiat­
ning fundamental qonun-
lari to‘g ‘risida umumiy tu­
shunchalar. Biosfera-plane-
tar kosmik hodisa. Zam o­
naviy global muammolar
mohiyati to‘g ‘risida umumiy,
tushuncha. Inson va biosfe­
raning o ‘zaro aloqasi ta­
biatdan foydalanish ilmiy
asoslaridagi muammo
sifatida.
Shuni alohida ta ’kidlaymizki, aytib o ‘tilgan yondashuv ta­
biiy-ilmiy ta ’lim tizimida yaxlitlik mezonini amalga oshirishga 
yo‘naltirilgan. Bu m a’noda integrativ o‘quv kurslarini predmet 
mutaxassisligi, ya’ni fizika, kimyo, biologiya bilan almashtirish 
masalasining to ‘g‘riligiga shubha tug'iladi. Bunday masalani qo‘- 
yish asosiy maktab davridagi o'qitish ma’nosini buzadi.
Dasturni o ‘quv uslubiy majmuasida qo‘llash mazkur kursni 
ta ’minlashni, yillik tadqiqotlar bu tizimning samaradorligini 
isbotladi va asosiy maktabda tabiiy bilim kursining joyi hamda 
o'rnini belgilaydi.
1 I Q

---

Ta’limga integrativ yondashuvning ijobiy va salbiy tomonlari 
to ‘g‘risidagi o‘qituvchilar íikrini umumlashtirib, quyidagi ijobiiy 
natijalami aytish mumkin:
• hozirgi dunyo to‘g‘risidagi tasawurlar darajasiga mosligi;
• o‘quvchiga dunyoning ko‘p qirrah harakati va o‘zaro aloqa­
larini yanada kengroq ochib berish;
• o‘z fanini o‘qitish ufqlarini ko‘rish, faoliyatning yangi mar- 
ralarini ochish va «dunyoni yangidan» o‘zi uchun kashf etish 
imkoniyati;
• o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatishning yangi metodik shakllarini, 
integrativ yondashishning mos mezonlari asosida izlash ehtiyoji;
• turli mutaxassislarning um um m uam m olarini yechishda 
kuchlarni birlashtirish. 0 ‘quvchilarning qadriyat o‘ylarini ino­
batga olish imkoniyati;
• o‘quv jarayonida ortiqcha harakatlar va fanlar sonini ka- 
maytirish;
• sifat jihatdan yangi pedagogik natijaga erishish, ya’ni alohida 
fanni rivojlantirish emas balki, ta’limda yangi falsafani joriy etish, 
qaysiki hayot yaxshiligi va o‘zaro bogiiqligi, pedagogik jarayon- 
ning integrativ mazmuniga erishish;
• intergatsiyani ta’lim mazmunini gumanitarlash mexanizmi 
sifatida idrok etish. Ushbu holda ilmiy misolda zamonaviy ta’lim 
rivojlanishi asosiy yo‘nalishlarining qiymati — mazmun, aha­
miyatini aniqlashga imkon beradi.
20. IQTISODIYOTNING EKOLOGIYA BILAN 
INTEGRATSIYALASHUVI
Kishilarning ongida, bolalik yoshida, iqtisodiy va ekologik 
bilim asoslari shakllangan emas, chunki ular odamlaming tex- 
nokratik faoliyati oqibatlarini, sayyoramizning o'simlik va hay­
vonot olamining kamayib ketishiga, o‘simlik va hayvonlarning 
ayrim turlari butunlay yo‘q bo‘lib ketishida uning halokatli rolini 
ko‘ra bilishmaydi. 0 ‘simlik-hayvonot olami va ekologik tizimlar 
o ‘zaro aloqalarini yaxshi bilishgina iqtisodiyotni industralizat- 
siyalashtirishning barqarorligiga ta ’sirini oldindan aytib berish 
uchun asos bo‘lishi mumkin. Ana shu aloqalarni aniq bilishgina 
qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslardan, daryolar va boshqa 
suv havzalari suvlaridan, yer boyliklaridan kelgusida foyda­
lanish masalasini hal etishi mumkin.
120

---

Insoniyatning o ‘z xatti-harakatlariga mas’uliyatsiz, ko‘p hol­
larda ongsiz munosabatda bo‘lishiga ko‘plab misol keUirish 
mumkin. Jahon geografik kashfiyotlari davrida kema qatnovi- 
ning rivojlanishi butun yer yuzi bo‘ylab kalamushlarning tar- 
qalishiga olib kelgan. Natijada ular o ‘rta asrlarda Yevropaning 
ko'pgina mamlakatlari aholisining anchagina qismini yo‘q qilib 
yuborgan. Vabo kasalligining tarqatuvchisiga aylangan. Bundan 
butundunyo iqtisodiyoti katta zarar ko‘rgan. Agar odamlar buni 
oldindan bilganlarida edi, kemalardan tushirilayotgan mahsulotlar 
ustidan qattiq sanitariya nazorati o‘rnatar, kalamushlami yo‘q 
qilgan bo‘lishardi.
Bundan uch asrcha oldin Angliyaga Avstrahya quyonlarini 
olib kelishdi. Ular yigirma-o‘ttiz yil ichida yangi kelgan joylarida 
yirtqichlaming yo‘qligi tufayli shunchalik ko'payib ketdiki, na­
tijada ulami ommaviy ravishda ovlashni tashkil etishga to‘g‘ri keldi. 
Bunda normal holatdagi qishloq xo‘jahgi faoliyati buzilgan edi. 
0 ‘n to‘qqizinchi asrda G ‘arbiy Yevropada bo‘rilarni va yirtqich 
hayvonlami ommaviy ravishda qirib tashladilar. Chunki ular qari 
va kasal hayvonlar bilan ovqatlanib, o‘rmon sanitariya vazifasini 
bajarar edilar. Yirtqichlaming yo‘qligi tufayli quyon, bug‘u, mayda 
kemiruvchilar va boshqa hayvonlarning genofondi keskin yomon- 
lashdi. U lar ommaviy, oldinlari uchramagan kasalliklardan ha­
lok bo‘la boshladilar. Bundan o'rm on xo‘jaligi jiddiy zarar ko‘rdi. 
Xuddi shu vaqtda Shimoliy Amerikada bizonlami butunlay qirib 
yuborishdi. Bu hoi aborigenlar (tub joy aholisi)ning oziq-ovqat 
zaxiralari kamayib ketishiga sabab bo'ldi. Yarim asr oldin Xitoyda 
dalalarda donlami yeb qo‘yayotgan chumchuqlar butunlay qirib 
tashlandi. Qishloq xo‘jaligi ko‘payib ketgan zararkunandalardan 
chumchuqlar bosqiniga qaraganda, ko'proq zarar ko‘rdi. Zudlik 
bilan Pokistondan chumchuqlami olib kelishga to‘g‘ri keldi.
Yarim asr oldin 0 ‘rta Osiy mamlakatlarida paxtadan rekord 
hosil olish ketidan quvib, hududining asosiy daryolari Amudaryo 
va Sirdaryo suvlarining bir qismi dalalami sug‘orishga yo‘naltirildi. 
Buning oqibatida hududning eng katta ichki suv havzasi — Orol 
dengizi quriy boshladi. Natijada iqlim yomon tomonga o'zgardi, 
baliq ovlash va baliq mahsulotlarini qayta ishlash sohasi yo‘qoldi. 
Orolga yondosh bo'lgan katta hududni qurigan dengiz tubidan 
ko‘tarilgan tuz, qum qatlami qoplay boshladi. Bu esa o‘simliklar 
va hosilga salbiy ta’sir ko‘rsatib, ichimhk suvining sifati buzila 
boshladi. BMT hududni ekologik halokath joy, deb e’lon qUdi.
121

---

Yer yuzidagi barcha jonzotlami quyoshning halokath ultra- 
binafsha nurlaridan himoya qiluvchi ozon qatlamining kama- 
yish dalilining kashf qilinishi va uni keltirib chiqargan sabablarni 
o‘rganish, bu jarayonning aybdori freon ekan, degan xulosaga 
olib keldi. Unda sanoat va uy sharoitida, temiryo‘l vagonlari va 
avtomobillaming konditsionerlarida, avtomobillar, poyabzal, me- 
bellaming yuzalarini bo‘yash, laklash hamda kosmetik maqsad- 
larda ishlatiladigan aerozol solingan tyubiklarda havoni va oziq- 
ovqat mahsulotlarini sovitish qurilmalarida juda ko‘plab foyda- 
lanilar ekan. Shuning uchun sanoat va maishiy xizmatlar uchun 
freondan foydalanishni cheklash hamda uning texnik sharoitlariga 
doir xalqaro standartlar qabul qilishga to‘g‘ri keldi.
Ekologik madaniyat manbalari — tabiatni, ona diyoming ta­
biiy boyliklarini avaylab saqlash, ehtiyot qilish an’analaridan 
boshlanadi. Uning asosida ekologiyaning iqtisod bilan bog‘liq- 
ligi haqidagi instinktiv tushuncha yotadi. Uzoq o‘tmishda ota- 
bobolarimiz tabiatni, jonli organizmlami tevarak-atrofdagi muhit 
bilan o‘zaro aloqasini yaxshi bilishgan. Inson butunlay tabiat re- 
surslariga, ob-havo sharoitlariga, ofatlarga tobe bo‘lgan. Bu narsa 
uning mavjudligining iqtisodiy tom onlariga ham bog‘liqdir. 
Odamlar tabiat bilan munosabati jarayonida, uning qonuniyat- 
larini o‘rgana borib, asta-sekin tabiatda yurish-turish normalari 
va qoidalarini anglab yetishdi. Ular tabiatni vayron qilish bilan 
inson o‘zini uning resurslaridan mahrum qilishni va bu bilan 
0
‘zi­
ning kelajagini ham yo‘qotayotganligini tushunishdi. Yashash 
muhiti va Yer yuzidagi jonh narsalami saqlashga yo‘naltirilgan 
xalq an’analari qaror topdi, xalq pedagogikasi yaratildi.
Xalq pedagogikasi aw al boshdanoq mehnat, tabiatga ehti- 
yotlik bilan munosabatda bo‘lish, yuksak axloqiy prinsiplar kabi 
mustahkam asoslarga qurilgan edi. Noqulay tabiat sharoitlarida 
tirik qolishga yordam bemvchi xalq donoligini ertak, qahramonlik 
dostonlarida, maqol, matal, topishmoqlarda, shuningdek, shimol, 
janub, Avstrahya va Okeaniya cho‘llari va orollarida yashaydigan 
xalqlarning bayramlari, urf-odatlari va o‘yinlarida o‘z aksini top­
gan. Afsuski, insonlarning tabiat bilan o ‘zaro munosabatiga bog‘- 
liq holdagi madaniyati odamlar ob-havo injiqliklariga ko‘proq 
bog‘liq bo‘lgan mo‘tadil iqlim mintaqalarida ko‘p jihatdan yo‘- 
qolgan. U sababli bugungi kunda tabiatga ehtiyotkorona muno­
sabatda bo‘hshga, darhol milliy an’analaming tiklanishiga peda­
gogik muhim va olijanob vazifa, deb qaralgan.
122

---

Biroq Yerning tabiiy resurslaridan noto‘g‘ri foydalanish bio­
sferaning kattagina qismi o ‘zgarishiga olib keladi. Ko‘pchilik 
daryolarda baliqlarning ko‘payish rejasini buzgan to ‘g‘onIar, 
daryolarga yaqin hududlarda yer osti suvlari sathini keskin ko‘- 
targan va bu bilan turar joy binolari, ishlab’chiqarish inshootlari 
cho‘kib, buzilishiga sabab bo‘lgan suv omborlari qurildi.
Ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning maktab ekologiyasi 
ta’limida «Yer — fazoviy kema» konseptual modeh aks ettirilgan. 
Butunjahon tabiatni qo'riqlash strategiyasi materiallarida Yer 
bizda yagona ekanligi ta ’kidlanadi. Bu ajoyib kemada insonlar­
ning uzoq vaqt yashashlari uchun hamma narsa mavjud. Kichik 
yoshdagi o‘quvchilami shunday xulosaga olib kehsh kerakki, ular 
insonning salomatligi tevarak-atrofdagi muhitning holatiga bog‘- 
liqligini, shu bois insonning hayot muhitini himoya qilish va dam 
ohsh, kelgusi avlodlar uchun tabiiy boyliklami qoldirish haqida 
g‘amxo‘rlik qilish muhim ekanligini bilib olishsin.
Ekologik va iqtisodiy ta ’hmning eng muhim prinsiplaridan 
biri ulaming uzluksizligidadir. Uzluksiz deganda, insonnnig bu­
tun hayoti davomida unga ekologik mas’uliyat ruhida ta’hm be­
rish va shu ruhda kamol toptirishning o‘zaro bog‘langan jarayoni 
tushuniladi. Bu jarayonda kichik maktab yoshi alohida rol o ‘y- 
naydi. Kichik yoshdagi o ‘quvchilarning axloqiy jihatlari qaror 
topishi va rivojlanishida 6—10 yoshli bolaning ruhiy rivojlanishi 
xususiyatlari, o‘z xatti-harakati va ishlari uchun javob berish qo- 
biliyati sifatida mas’uliyat hissi paydo bo'ladi.
Tabiatga ekologik jihatdan savodli munosabat hissining ri­
vojlanishida iqtisodiy tarbiyaning roli juda katta. Uning ijtimoiy 
turmush tarzining turli tomonlariga ijodiy ta’siriga doir kutilma- 
gan misollar keltirish mumkin. Singapur shahrida tozalikni buz- 
gani uchun jarima joriy qilinib (bugungi kunda u 2000 dollar), 
sayyoramizning eng toza shaharlaridan biriga aylandi. Malayziyada 
yo‘lda ketaturib, kimki ovqat esa, jarimaga tortiladi, chunki bi- 
rinchidan, bu ovqatni hazm qilish va binobarin, salomatlik uchun 
zararli, ikkinchidan, buterbrod, muzqaymoq, gamburger tano- 
vul qilgan kishi ulardan bo'shagan idishni qayoqqa tashlash mu- 
ammosiga duch keladi. Shuning uchun faqat qahvaxona va osh- 
xonalarda tanovul qilish mumkin. AQSHda yaqindan boshlab ja- 
moat joylarida sigaret chekkani uchun jarima solinadigan bo‘ldi.
Hoziigi kunda 0 ‘zbekistonda ham boshqa mamlakatlar kabi eko­
logiyani saqlash tadbirlari ko‘rilgan, uni buzuvchilar jarima to‘lashadi.
123

---

NAMUNAVIY TADBIR VA DARS ISHLANMALARI