Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

 
 
 
VII BOB. INFLYATSIYA VA UNGA QARSHI KURASHISH 
YO‘LLARI 
 
7.1. Inflyatsiyaning mohiyati va turlari 
 
Muomalada qog‘oz pullar va tanga pullarning mavjudligi inflyat-
siyani vujudga keltiruvchi iqtisodiy kategoriyalardan biri hisoblanadi. 
“Inflyatsiya” termini – lotincha so‘zdan olingan bo‘lib – “
shishirilgan”, 
“bo‘rttirilgan”, “ko‘pchigan” 
kabi ma’nolarni anglatadi. Inflyatsiyaning 
iqtisodiy mohiyati muomaladagi naqd pullarning sotib olish qobi-
liyatini pasayishi, tovarlar va xizmatlarning bahosini o‘sib borishini 
anglatadi.
Inflyatsiya so‘zi birinchi marta amerikalik iqtisodchi A.Delmar 
tomonidan 1864 yilda iqtisodiy oborotga kiritildi. Bunga AQSh Federal 
hukumati 1861 – 1865 yillarda mamlakat fuqarolar urushi davrida 
davlatning xarajatlarini qoplash maqsadida muomalaga juda katta 
miqdorda qog‘oz pullarni emissiya qilishi sabab bo‘ldi. G‘arbiy 
Yevropa mamlakatlari iqtisodiy adabiyotlarida inflyatsiya termini 
birinchi jahon urushidan keyin, sobiq ittifoq adabiyotlarida esa 1920 
yillarning o‘rtalaridan keng miqyosda paydo bo‘ldi. 
Biroq, shuni ta’kidlash joizki, inflyatsiya natijasida pullarning 
qadrsizlanishi, ularning to‘lov qobiliyatining pasayishi kabi muam-
molar tarixan qog‘oz pullar muomalaga chiqarilishi va tangalarning 
zarb qilishi davridan boshlangan. Dastlabki davrlarda inflyatsiyaning 
vujudga kelishining asosiy sabablaridan biri, hukumat tomonidan 
iqtisodiyotga haddan ortiqcha sifati va og‘irligi talab darajasidan past 
bo‘lgan haqiqiy qiymatga ega bo‘lmagan tanga pullar muomalaga 
chiqarilishi hisoblanadi. Masalan, Qadimgi Yunonistonda miloddan 
avvalgi VI asrda metall tangalarning tarkibida qimmatbaho metal-
larning hajmini yarmidan ko‘prog‘ini oddiy metallarga, ya’ni haqiqiy 
qiymatga ega bo‘lmagan metallarga almashtirildi. Xuddi shu holat Rim 
Imperatorlari tomonidan ham amalga oshirildi. O‘rta asrlarga kelib, 
ko‘pchilik davlatlarning hukumdorlari kumush tangalarni mis tanga-
larga, keyinchalik oddiy alyumin metallarga almashtirdi. Bu jarayon 
hukumatga qimmatbaho metallarni tejash evaziga mamlakat xazinasiga 

---

135 
juda katta boylik sifatida qabul qilindi. Biroq, pullarning to‘lov 
qobiliyatini pasayishi va qadrsizlanishiga olib keldi. 
Muomalada qog‘oz pullarning paydo bo‘lishi natijasida tanga – 
pul bilan bog‘liq inflyatsiya muammosi qog‘oz – pulga o‘z o‘rnini 
bo‘shatib beradi. Davlatning burjuaziya boshqarish tuzumining vujud-
ga kelishi davrida o‘rta asrlarda pul muomalasida paydo bo‘lgan 
muammolarni barqaror pul tizimini tashkil etish orqali bartaraf etishga 
urinishlar bo‘ldi.
XVIII – XIX asrlarda va XX asrning boshlarida birinchi jahon 
urushiga qadar inflyatsiya muammosi ayrim mamlakatlarda mavjud 
bo‘lib, davriy xarakterga ega edi. Masalan, inflyatsiya muammosi 
Fransiyada – 1789 – 1791 yillarda Buyuk frantsuz revolyutsiyasi davri-
da, Angliyada Napoleon bilan urush davri – XIX asrning boshlarida 
mavjud edi. Oltin monometallizm tizimi joriy etilgan mamlakatlarda 
uzoq yillar davomida barqaror pul tizimi amal qildi.
Birinchi jahon urushi davrida oltin monometallizm tizimining 
barbod bo‘lishi va qog‘oz pullarning oltin tangalarga qat’iy belgilangan 
kurs asosida ayirboshlanishi bekor qilinishi natijasida davlat o‘zining 
inflyatsiyaga qarshi kurashish mexanizmidan mahrum bo‘ldi. Shu 
davrdan boshlab, inflyatsiya iqtisodiyotda doimiy xarakterga ega 
bo‘lgan va keng qamrovli muammo sifatida barcha mamlakatlarda 
namoyon bo‘la boshladi. 
Inflyatsiyaning mohiyati iqtisodiy adabiyotlarda turli iqtisodchi 
olimlar tomonidan turlicha talqin etiladi. Xususan, K.R.Makkonnell, 
S.Bryu va K.Eklund inflyatsiyani iqtisodiyotda baholarning o‘rtacha 
ko‘tarilishi sifatida
36
, P.Xeyni esa pulning sotib olish qobiliyatining 
pasayishi yoki qiymatining yo‘qolishi ekanligini ta’kidlaydilar
37
.
Markazlashgan iqtisodiyot sharoitida inflyatsiyani vujudga kelishi 
1930 yillarda muomalaga haddan ziyod qog‘oz va tanga pullarni 
chiqarilishi natijasida iqtisodiyotning “pul kanallari” to‘lishi yuz 
beradi, bu o‘z navbatida inflyatsiyaga olib kelishi ta’kidlandi, 1940 
yillarda esa inflyatsiyaning sababi iqtisodiyotda qog‘oz pullar to‘lov 
vositasini bajarishi har qanday holatda inflyatsiyani keltirib chiqa-
rishini e’tirof etishdi, 1950 yillarda inflyatsiyani kelib chiqishining 
36
Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В. 2 т.: Пер. с англ. 
Т. I. М.: Республика, 1992. С. 163.
37
Хейне П. Экономической образ мышления. М., 1991. С.484.

---

136 
asosiy sababi sifatida uning yetarli darajada oltin va boshqa moddiy 
qimmatliklar bilan ta’minlanmaganligi ekanligini qayd etdilar. 
1960 yillarda iqtisodchi olimlar inflyatsiya murakkab, ko‘p omilli 
ijtimoiy – iqtisodiy jarayon ekanligini, uni tashqi va ichki omillar ta’sir 
qilishi natijasida vujudga keladigan iqtisodiy kategoriya sifatida 
baholadilar. 
Inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyatiga qator xorijiy va mahalliy 
olimlar o‘zlarining fikrlarini bildirishgan. Xususan, Rossiya iqtisodchi 
olimlari V.A.Shegortsov va V.A.Taranlar “Inflyatsiya – bu tovarlar va 
xizmatlar sifati va iste’mol qiymati o‘zgarmagan holda ularning 
bahosini o‘sib borishidir, bu jarayonda pulning qadri pasayib 
boradi.”
38
, deya ta’kidlaydilar.
Mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan, professor Sh.Abdullaeva 
inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyatiga: “Inflyatsiya so‘zining iqtisodiy 
mohiyati –muomalada mavjud bo‘lgan tovarlar va ularning bahosiga 
nisbatan ko‘p pul chiqarish degan ma’noni anglatadi” deya ta’rif 
beradi
39
.
Guvohi bo‘lganimizdek, inflyatsiyaning mohiyatiga turlicha 
fikrlar bildirilgan. Fikrimizcha,