Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

 
12.4. Muomala uchun zarur bo‘lgan naqd pullar
miqdorini aniqlash asoslari 
Naqd pul muomalasini tartibga solishning 
asosiy vazifasi, bu – 
muomalaga chiqarilishi yoki olinishi lozim bo‘lgan naqd pul miqdorini 
aniqlashdan iboratdir.
Ushbu vazifa muomala uchun zarur naqd pul 
mablag‘lariga bo‘lgan talabni aniqlash orqali amalga oshiriladi. 
Ma’lumki, naqd pullar kichik hajmdagi chakana va uyushmagan 
savdo hamda naqd pulli xizmatlar uchun to‘lovlarda qo‘llaniladi. Yoki, 
naqd pul aylanmasining umumiy pul aylanmasidagi ulushi yuqorida 
ko‘rsatilgan naqd pulli to‘lovlarning jami to‘lovlardagi ulushi bilan 
aniqlanadi. 
Demak, naqd pulga bo‘lgan talab umumiy pul massasiga bo‘lgan 
talabning bir qismidir. Lekin, umumiy pul massasiga nafaqat tovarlar 
va xizmatlar hajmi, balki pulning aylanish tezligi va bank foiz 
stavkalarining darajasi ham ta’sir etadi. Ushbu omillar nazariy jihatdan 
olimlar tomonidan allaqachon asoslanib ulgurilgan va bugungi kunda 
juda ko‘p mamlakatlarning iqtisodiyotini boshqarishda pulga bo‘lgan 

---

222 
talab va taklifni tartibga solish mexanizimi sifatida qo‘llanilmoqda. 
Fanda bu usul monetarizm (pulning miqdoriy nazariyasi) nomi bilan 
mashhur bo‘lib ketgan. 
Bunda shuni qayd etib o‘tish lozimki, klassik – dastlabki mone-
tarizm asoschilari muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini asosan 
muomaladagi mavjud tovarlar qiymati va turli pulli to‘lovlar 
yig‘indisidan kelib chiqqan holda aniqlashga uringanlar. 
Keyinchalik kapitalistik tovar ishlab chiqarish rivojlangani sari 
muomaladagi pul miqdorini belgilovchi yangi obyektiv omillar 
vujudga kela boshlagan. Ayniqsa, pul muomalasi banklar tomonidan 
tartibga solina boshlangandan so‘ng pulga bo‘lgan talab va taklif 
banklarning ssuda foizlari darajasiga ko‘proq bog‘lanib borishi 
kuzatilgan. Natijada, iqtisodchi olimlar tomonidan pulga bo‘lgan talab 
va taklifni boshqarish bilan bog‘liq yangi zamonaviy monetarizm 
vujudga kelgan.
Albatta, ushbu bobda naqd pul muomalasi uchun zarur pul 
miqdorini aniqlash bo‘yicha olimlar tomonidan bugungi kungacha 
yaratilgan barcha nazariyalarni taxlil qilib chiqish mumkin emas. 
Lekin, Markaziy banklar tomonidan amalga oshirilayotgan zamonaviy 
naqd pul siyosatining negizini chuqurroq tushunish uchun ularning 
ayrimlarini keltirib o‘tamiz.
Masalan, ingliz iqtisodchisi U. Petti (1623 – 1687) muomala 
uchun zarur bo‘lgan naqd pullar miqdori aholining bir haftalik pul 
daromadlari, yer ijarasi uchun to‘lanadigan haqning yarmi va barcha 
eksport qilinadigan tovarlar summasining to‘rtdan bir qismining 
yig‘indisiga teng bo‘lishi lozim deb hisoblagan. 
Ingliz faylasufi J. Lokka (1632 – 1704) muomala uchun zarur 
bo‘lgan naqd pullar miqdorini ish haqining ellikdan bir qismi, yer ijara 
haqining to‘rtdan bir qismi va yillik tovar aylanmasining yigirmadan 
bir qismlarining yig‘indisi sifatida topishni taklif qilgan. 
Ingliz iqtisodchisi R. Kantilon (1680 – 1734) muomala uchun 
zarur bo‘lgan naqd pullar miqdori mamlakatdagi mavjud mahsulotlar 
qiymatining to‘qqizdan bir qismi yoki yer ijarasi uchun to‘lanadigan 
haqning uchdan bir qismiga teng bo‘lishi lozimligini e’tirof etadi. 
Shotland iqtisodchisi A. Smitt (1723 – 1790) ushbu ko‘rsatgichni 
aniqlash mumkin emas deb hisoblagan bo‘lsa ham, lekin ko‘pgina 
olimlar uni yillik umumiy ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatining 

---

223 
beshdan, o‘ndan, yigirmadan va o‘ttizdan bir qismiga teng bo‘lishini 
ta’kidlaganlarini eslatib o‘tadi. 
Agar, e’tibor berilgan bo‘lsa yuqorida sanab o‘tilgan nazariyalar 
klassik, ya’ni dastlabki monetarizmga taalluqli ekanligini sezish qiyin 
emas. 
Zamonaviy monetarizm nazariyasining ilk namoyondalaridan 
bo‘lgan ingliz iqtisodchisi A. Marshall (1842 – 1924) muomala uchun 
zarur bo‘lgan naqd pullar miqdori aholining qo‘lida pul ushlab turish 
istagi va ulardan daromad ololmaslik xavfi bilan o‘lchanishini o‘rtaga 
tashlagan. Yoki, A. Marshall fikricha odamlar qo‘lidagi ortiqcha naqd 
pullardan hech qanday naf ololmaslik hissi muomala uchun zarur bo‘l-
gan naqd pul miqdorini belgilashda asosiy omil bo‘lib hizmat qiladi.
Miqdoriy pul nazariyasining yorqin namoyondalaridan bo‘lgan 
mashhur ingliz olimi J. Keyns (1883 – 1946) ilk bor muomala uchun 
zarur pul miqdorini bank foizlari darajasi bilan bog‘liq ekanligini 
aniqlashga muvaffaq bo‘ldi. Uning fikricha bank foizlari stavkasi 
tushib ketsa, odamlar pullarini banklarda saqlashdan ko‘ra o‘z 
qo‘llarida ushlab turishni ma’qul ko‘radilar va muomalada pulga 
bo‘lgan talab oshib boradi. Agar, bank foiz stavkasi ko‘tarilsa, odamlar 
qo‘lidagi pullarini daromad olish maqsadida banklarga qo‘yishdan 
manfaatdor bo‘ladilar va muomalada pulga bo‘lgan talab pasayib 
ketadi. Ko‘rinib turibdiki, J. Keynsning pulga bo‘lgan talabni aniqlash 
ta’limoti uchun “foizlar nazariyasi” asos bo‘lib xizmat qilgan. 
Shundan kelib chiqqan holda J. Keyns, muomala uchun zarur 
bo‘lgan pul miqdori mamlakat milliy boyligining o‘ndan bir qismidan 
tortib to ellikdan bir qismigacha bo‘lgan oraliqda o‘lchanishi mumkin 
deb hisoblagan. J. Keynsning bu fikrini inkor qilib bo‘lmasada, lekin 
uning nazariyasiga ko‘ra muomala uchun zarur bo‘lgan naqd pulning 
aniq miqdorini aniqlash mumkin emas edi. 
Shu sababli, naqd pul muomalasini samarali boshqarish usullarini 
qidirish bo‘yicha ilmiy ishlar muntazam davom ettirilgan va iqtisodchi 
olimlar tomonidan pul miqdorini aniq ko‘rsatkichlariga erishish 
bo‘yicha bir qancha yangi nazariyalar yaratildi. 
Bulardan diqqatga sazovorlisi, ikki amerikalik olim U. Baumol va 
J. Tobinlar tomonidan bir – biriga bog‘liq bo‘lmagan holda yaratilgan 
“portfel tanlovi” nazariyasidir. 
Ushbu nazariyaga asosan bitimlarni amalga oshirish uchun naqd 
pulga bo‘lgan talab odamlarning kassa shaklida (qo‘lida) saqlanadigan 

---

224 
naqd pullar bo‘yicha vujudga keladigan alternativ xarajatlarini (bank 
foizlari sifatida olinishi mumkin bo‘lgan daromadlarini yo‘qotilishi 
nazarda tutilmoqda) hisobga olgan holda aniqlanadi. Yoki, mualliflar 
yil davomida baholar barqaror va xarajatlar bir xil bo‘lgan hollarda, 
odamlar rejalashtirilgan to‘lovlarni amalga oshirish uchun qancha naqd 
pullarni o‘z qo‘lida saqlab turishlari maqsadga muvofiq ekanligini 
aniqlashni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yishgan va uni quyidagi 
formula orqali ifodalashgan:
N=