Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

XIV BOB. MARKAZIY BANKNING MUSTAQILLIGI
 
14.1. Markaziy bank mustaqilligining
mezonlari va zarurligi
 
Markaziy bankning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati hamda uni 
mamlakat hududida bo‘layotgan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish-
dagi roli haqida munozarali bahslar bir necha marotaba o‘ziningn 
rivojlanish yo‘nalishlarini o‘zgartirdi va buning oqibatida iqtisodiyot-
dagi bank tizimining birinchi pog‘onasida real o‘zgarishlar bo‘lishiga 
sabab bo‘ldi. Bu esa birinchi navbatda davlat boshqaruv organlariga 
bo‘lgan munosabatlarda namoyon bo‘ldi. Mazkur muammoni tahlil 
etishda asosiy e’tibor - mamlakat Markaziy bank siyosatining davlat 
iqtisodiy siyosati yo‘nalishiga qaramligi, ya’ni aniqrog‘i bu tobelikning 
darajasiga bog‘liq. Markaziy bankning pul-kredit siyosati milliy 
iqtisodiyotni tartibga solish siyosati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lsa, 
bunday bog‘liqlikni samarali deb hisoblash mumkin. Lekin, shu narsa 
katta ahamiyatga egaki, bu bog‘liqlik Markaziy bank tomonidan 
qanchalik ixtiyoriy ravishda tuzilgan va u kimga hisobdor va bank 
tizimida pul-kredit siyosatini tartibga solishdagi metodlarni va yo‘na-
lishlarni tanlashda hamda qonun bo‘yicha Markaziy bank mustaqilligi 
darajasi va bunga haqiqatda erishilganligiga ahamiyat berish lozim. 
Markaziy bankning mustaqilligi va iqtisodiyotni tartibga solish-
dagi o‘rni ko‘p hollarda milliy urf-odatlardan va bank tizimining milliy 
xususiyatlaridan kelib chiqadi. Lekin, umumiy yo‘nalishlarni ham 
asosiy iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga taqqoslagan holda ko‘rib 
chiqish mumkin.
Shundan kelib chiqib, Markaziy bankning tartibga solish mexa-
nizmini xarakterli xususiyatlari bilan xuddi shu davrda amal qilayotgan 
iqtisodiy nazariyalar yo‘nalishlari o‘rtasida etarli darajada o‘xshashlik-
larni misol qilib keltirish mumkin. Davlat aralashuvi kuchaygan davrda 
(keynschilar tarafdorlari nazariyasi bo‘yicha) Markaziy banklarning 
o‘rni kuchayadi, tartibga solishning ma’muriy metodlarini qo‘llash 
kengayadi, va aksincha, monetaristlar nazariyasining ta’siri kuchayishi 
va davlatning iqtisodiyotga aralashuvining kamayishi oqibatida marka-

---

241 
ziy banklarning iqtisodiyotni tartibga solishda bozor mexanizmlaridan 
foydalanishga o‘tishiga majbur bo‘ladilar. Markaziy bank shunday 
vaziyatlarda o‘zining vakolatining bir qismini ichki pul-kredit va 
valyuta siyosatidagi muammolarni echish uchun Moliya Vazirligiga 
beradi. 
Biroq, g‘arb iqtisodchilari nuqtai-nazarlarining tahlili shuni ko‘r-
satadiki, Markaziy bankning iqtisodiyotdagi o‘rnini o‘zgarishiga 
subyektiv omillar ham katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shu jumladan, 
hatto bank rahbarining shaxsiy sifatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. 
Misol qilib, G‘arbiy Yevropadagi mamlakatlar Markaziy bank-
larining rolini o‘zgarishini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda bir 
qator iqtisodchilar 70-yillarda Markaziy banklarning kuchayishini shu 
milliy bank tizimining boshqaruvida ko‘zga ko‘ringan hukumat va 
halqaro doiralarda obro‘-e’tibori yuqori bo‘lgan moliya arboblari 
boshqarganligini ta’kidlaydilar. Buning oqibatida o‘sha davrdagi milliy 
valyuta raqobatbardoshligiga xavf soluvchi hukumatning iqtisodiy 
chora-tadbirlariga qarama-qarshi “qattiq siyosat” qo‘llash mumkin 
bo‘lgan edi. 
U yoki bu Markaziy bankning o‘z faoliyatidagi mustaqillik dara-
jasini aniqlash uchun ularning mustaqillik mezoni (belgisi)ga xolis 
baho berish kerak. Xorijiy adabiyotlarda markaziy banklarning musta-
qilligini aniqlashning bir necha usullari qayd etilgan. Asosan markaziy 
banklarning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligi ajralib (farqlanib) turadi. 
Markaziy bankning mustaqilligi darajasini aniqlashda uning pul-
kredit siyosatini tanlash va o‘tkazishda davlat boshqaruv organlariga 
ko‘proq yoki kamroq qaramligiga e’tibor beriladi. 
Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi - bu uning o‘z 
instrumentlaridan o‘zi xohlagan yo‘nalishda va chegaralanmagan 
miqdorda foydalana olishiga aytiladi. 
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning markaziy banklarini 
turkumlanishi pul-kredit siyosati masalalarini hal etishdagi mustaqilligi 
xorijiy adabiyotlarda turli mezonlarga qarab amalga oshiriladi. 
Umuman olganda markaziy banklarning mustaqilligini ustun-
ligini o‘rganish tadqiqotlarida subyektiv yoki obyektiv faktorlarga baho 
berib ajratish mumkin. Masalan, subyektiv faktorlar sifatiga mamlakat 
Markaziy banki bilan hukumat o‘rtasidagi o‘zaro rasmiy munosabat-
larni hamda Markaziy bank rahbarlarining hukumat doirasi bilan 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan norasmiy aloqalarni tanlab ko‘rsatishgan.

---

242 
Chet el mualliflarining tadqiqotlarida mustaqilikning 4 ballik 
tizimi tanlangan: 1-ballga - markaziy banklarning davlat boshqaruvidan 
past darajada mustaqilligi, ya’ni to‘la qaramligi; 4-ballga - mustaqillik 
darajasi juda yuqori bo‘lgan markaziy banklar kiradi.
73
Sanoati 
rivojlangan 
mamlakatlar 
Markaziy 
banklarining 
mustaqilligini obyektiv faktorlariga baho berishda, masalan, quyidagi 
mezonlarni kiritish mumkin: 

Markaziy bankning kapitalida va foydani taqsimlashda 
davlatning ishtiroki; 

bank rahbarlarini tayinlash (saylash) dagi tartib va ularning 
faoliyat ko‘rsatishi muddati hamda davlat tomonidan milliy bankning 
faoliyatini nazorat qilish shakli; 

Markaziy bank vazifalarini aniqlashni qonunchilikda yoritilish 
darajasi; 

Markaziy bank rahbariyati qarorini davlat organlari o‘rnatilgan 
qonun bilan to‘xtatishini yoki davlatning umumiqtisodiy yo‘nalishi 
bilan Markaziy bankning pul-kredit doirasidagi tadbirlarni tartibga 
solishning mavjudligi; 

mamlakat Markaziy bankining davlat harajatlarini to‘g‘ri va 
egri moliyalashtirishni tartibga soluvchi qoidaning mavjudligi va 
shakllari. 
Markaziy bankning monetar siyosatni amalga oshirish va 
faoliyatini tashkil etishda mustaqilligining ta’minlanishi mamlakatda 
bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli rivojlanishi va milliy valyutaning 
barqarorligini ta’minlash, shuningdek aholi va mijozlarning bank 
tizimiga bo‘lgan ishonchning mustahkamlashda muhim hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risidagi 
qonunda “Markaziy bank o‘z vakolatlari doirasida qarorlar qabul qilish 
borasida mustaqildir. Davlat Markaziy bankning majburiyatlari 
yuzasidan, Markaziy bank esa davlatning majburiyatlari yuzasidan 
javobgar bo‘lmaydi, basharti, ular o‘z zimmalariga bunday majbu-
riyatlarni olmagan bo‘lsalar yoki qonunlarda boshqa qoida nazarda 
tutilmagan bo‘lsa”
74
, deya belgilab qo‘yilgan.
Xalqaro amaliyotda Markaziy banklarning mustaqilligi quyidagi 
mezonlar asosida aniqladi: 
73
Тожиев Р.Р., Жумаев Н.Х. Марказий банкнинг монетар сиёсати: Укув кулланма.Т.: ТДИУ, 
2002. 30 б. 
74
Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида” 
қонуни. 6 моддаси. 1995. 21 декабрь. 

---

243 

pul siyosatining ochiq e’lon qilingan maqsadlari mavjudligi; 

hukumat 
Markaziy 
bank 
bashorat 
qilgan 
inflyatsiya 
ko‘rsatkichlarini qabul qilish tartibi; 

Markaziy bankning qaror qabul qilish jarayonida hukumat yoki 
boshqa organlar tomonidan aralashuv darajasi; 

Markaziy bankka mansabdor shaxslarni tayinlash tartibi. 
Maqsadlarni belgilashda mustaqillik, agar asosiy maqsad yoki 
pul-kredit siyosatining maqsadlari mamlakat qonunchiligida aniq 
ko‘rsatilmagan bo‘lsa, markaziy bank o‘z faoliyatini mustaqil ravishda 
belgilashi mumkin. 
Operatsion mustaqillik, markaziy bank o‘z-o‘zidan amalga oshi-
radigan oraliq va monetar siyosatning asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi, 
bu esa pul-kredit siyosatining yakuniy maqsadlariga erishish orqali 
milliy valyutaning barqarorligiga yo‘naltiriladi. Markaziy bankning 
pul-kredit siyosatining maqsadlarini mustaqil ravishda belgilash va 
operativ mustaqillikka erishish huquqi sifatida joylashtirilishi, moyil 
hukumatning pul-kredit siyosatiga ta’sir ko‘rsatish qobiliyatini 
kamaytirishga yordam beradi deb taxmin qilish mumkin. 
Monetar siyosat vositalarining mustaqil bo‘lishi, o‘z maqsad-
lariga erishish uchun siyosat vositalarini tanlashda Markaziy bankning 
to‘liq mustaqilligini nazarda tutadi. Bu pul-kredit siyosati sohasida 
tezkor qarorlar qabul qilish vakolatini pul hokimiyatiga topshirish 
uchun hukumat (asosiy) va markaziy bank (agent) o‘rtasida bir xil 
kelishuvni tuzish deganidir.