6-mavzu. Pedagog faoliyatida estetika

Umar Xayyomdir
(1048-1123). Mashshoiyyun-mutafakkirlar ichida u 
alohida ajralib turadi. Umar Xayyom Forobiy va Ibn Sino izidan borib, falsafa, 
mantiq, astronomiya va boshqa fan sohalariga doir yirik asarlar yaratdi. Uning 
estetik qarashlari ko‘proq ruboiylari va «Navro‘znoma» asaridan joy olgan. 
Xayyom qarashlarini ekzistentsiyachilikning ibtidosi deyish ham mumkin. 
Xayyom murakkab faylasuf-shoir, uning merosiga faqat bir tomonlama 
yondashish 
mumkin 
emas. 
Ayniqsa 
faylasufning 
ruboiylari 
muallif 
dunyoqarashining ko‘pqirraliligi bilan ajralib turadi. Shunisi muhimki, Xayyom 
o‘z dunyoqarashini risolalaridan ko‘ra, she‘riyatida teranroq ifodalagan, uni estetik 
shaklda – nafis adabiyotning ruboiy janrida o‘quvchiga yetkazishga intilgan, 
go‘zallik va xunuklik, fojeaviylik va kulgililik mezoniy tushunchalari prizmasidan 
o‘tkazib taqdim etgan. 
Xayyom nazdida inson, keyinchalik ekzistentsiyachi Karl Yaspers 
ta‘kidlaganidek, ertaga nima bo‘lishini, u o‘zini qaerda va qanday holatda 
ko‘rishini bilmaydi, «u hamma hodisalarda bir xil bo‘lolmaydi, u – yo‘l»
1
. 
Ruboiylarning ko‘pchiligida, ekzistentsiyachilar sevgan ibora bilan aytganda, inson 
o‘z holiga tashlab qo‘yilganini – unga ixtiyor erkinligi berilgani va taqdir kinoyaga 
mavzu bo‘ladigan darajadagi hodisa ekanini ko‘ramiz; har bir mavjudlikni Alloh 
yaratgan, lekin uning xususiyatlarini keyinchalik o‘zgartirmaydi – «o‘z holiga 
tashlab qo‘yadi». 
7
Qarang: Abdulla Sher «Sog‘lom avlod » jurnali. 1996. № 9-10. 

---

Xayyom ham o‘z salaflari kabi go‘zallikka alohida e‘tibor beradi, uni inson 
bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq holda olib qaraydi. Jumladan, narsalar 
go‘zalligi ham inson bilan bog‘liq. Masalan, oltin nima uchun go‘zal? U 
qimmatbaho rangli metalligi uchun emas, balki insonga bezak bo‘lgani, inson 
tashqi a‘zolarini go‘zallashtirishga xizmat qilgani sababli go‘zaldir. U xulqiy 
go‘zallik haqida fikr yuritar ekan, tashqi va ichki go‘zallikning uyg‘unligi 
masalasiga alohida urg‘u beradi, barcha mashshoiyyun faylasuflar kabi go‘zallik 
bilan ezgulikning yaxlit namoyon bo‘lishi to‘g‘risida to‘xtaladi; go‘zallikni go‘zal 
yuz bilan bog‘lab talqin etadi:
«Go‘zallik barcha tillarda vasf etiladi va har qanday aqlga xush keladi, – deb 
yozadi mutafakkir «Navro‘znoma» asarida. – Dunyoda yaxshi narsalar ko‘p, ularni 
ko‘rib bahramand bo‘lish odamlarni shod etadi va tabiatlarini pokiza qiladi, ammo 
hech narsa go‘zal yuz o‘rnini bosa olmaydi, Chunki go‘zal yuz shunday quvonch 
bahsh etadiki, boshqa hech qanday quvonch unga teng kelolmaydi. Aytadilarki, 
go‘zal yuz dunyoda saodat sababchisidir. Agar go‘zal yuz yana yaxshi xulq bilan 
uyg‘unlashsa, baxt-saodatning eng yuqori darajasi bo‘ladi. Agar odam ham tashqi 
ko‘rinishidan, ham tabiati bilan yaxshi bo‘lsa, Xudo va odamlar uchun sevimlidir. 
Go‘zal yuz to‘rt fazilatga egadir. Ulardan biri shuki, go‘zal yuz uni ko‘rgan 
odamning shu kunini xayrli etadi, ikkinchisi, hayotdan baxramand bo‘lish onlarini 
shirin qiladi, uchinchisi, u odamni ochiq ko‘ngilli va olijanob etadi, to‘rtinchisi, 
boylikni ko‘paytiradi va yuqori mansab ato etadi»
8
. 
Shuni aytish kerakki, may u davrlarda biz hozir tushunadigan «bir yayrash» 
uchun ichilgan emas, Xayyom ham, uning salaflari ham mayga boshqacha 
munosabat bilan yondashganlar. Xayyom mayni insonning asl o‘ziligini namoyon 
qiluvchi vosita, estetik hissiyotni uyg‘otuvchi modda sifatida olib qaraydi, unga 
alohida falsafiy maqom – mahaklik (qimmatbaho toshlarni sinaydigan tosh) 
maqomini beradi. Bu bejiz emas. Chunki Xayyom insonni koinotning eng 
qimmatbaho moddasi deb biladi: 
Dunyoning tilagi, samari ham biz, 
8
Umar Hayyom. Navro‘znoma, - Т.: ―Мehnat‖, 1990. 54-b. 

---

Aql ko‘zin qorasi – javhari ham biz. 
To‘garak jahonni uzuk deb bilsak, 
Shaksiz uning ko‘zi – gavhari ham biz
9
. 
Ana shu ulug‘ insonning real hayoti, uning mavjudligi mohiyatiga to‘g‘ri 
kelmasligi, ulkan fojeaviylik sifatida Xayyomda skeptisizmga, gohida agnostizmga 
moyillik tug‘diradi.
Imom G‘azzoliyning san‘at va go‘zallikka manfaatsiz munosabat haqidagi 
qarashlari O‘rta asrlar musulmon Sharq estetikasida mashshoiyyunlik yo‘nalishi 
bilan birga tasavvufiy yo‘nalish ham vujudga keldi. Uning buyuk vakili tasavvuf 
falsafasi asoschisi, tengi kam faylasuf - ilohiyotchi