|
6-mavzu. Pedagog faoliyatida estetika
―Estetika‖ fanining obekti va falsafiy mohiyati. ―Estetika‖ haqidagi qarashlar
tarixi. Estetika kategoriyalarining an‘anaviy va zamonaviy tasnifi. Go‗zallik va
uning muqobillari. Ulug‗vorlik kategoriyasining falsafiy mohiyati. Fojeaviylik
(tragediya) kategoriyasi. Kulgililik kategoriyasi. Estetika kategoriyalarining o‗zaro
aloqadorligi. Tabiatning estetik jihatlari. Maishiy turmush estetikasi. Zamonaviy
shaharsozlik estetikasi. Dizaynning estetik xususiyatlari. Xalq amaliy san‘ati va
dizayn. Estetik tarbiyaning turlari va yo‗nalishlari. Mehnat - turmush estetikasining
muhim omili.
Reja:
1. Estetikaning predmeti, tadqiqot doirasi va vazifalari
2. Estetik qarashlar tarixi
3. Estetikaning asosiy kategoriyalari
4 San‘at ijtimoiy ong shakli sifatida.
Tayanch iboralar:
Estetika, estetika obyekti, nafosat, go‗zallik, san‘at, go‗zallik falsafasi,
estetik munosabat, estetik hissiyot, estetik did, estetik ideal, dizayn, mehnat.
Olamdagi maxluqotlar orasida aql-idrok sohibi bo‘lgan Odamga
yorug‘likni qorong‘ulikdan (kunni tundan), ranglarni (oqni qoradan) farqlay olish,
mushohada etish, qo‘yingki, nafosat, go‘zallik, ezgulik, ulug‘vorlik, olijanoblik
olamiga intilish bilan birga xunuklik, xudbinlik, loqaydlik, johillik, pastkashlik
kabi illatlarga qarshi kurash olib borish qobiliyati in‘om etilgan. Inson shu
qobiliyati tufayli o‘zligini anglab, komillik sari intilib kelmoqda. Insonning o‘ziga,
o‘zi yashayotgan turmush muhitiga havodek zarur bo‘lgan go‘zallik, nafosat
dunyosini yaratishdagi mashaqqatli mehnati tufayli shu qadar ulug‘vor ahamiyatga
molik bo‘lgan ma‘naviy boyliklarni vujudga keltirgan. Ularga hayrat bilan boqib,
insonning aql - nafosat qudratiga tahsinlar aytamiz.
Nafosat va go‘zallik dunyosi shu qadar xilma-xil, rango-rang, jozibali,
ehtirosli, mo‘jizali, sehrliki, unda moddiy go‘zallik bilan ma‘naviy go‘zallik
uyg‘un holda chiroy ochib turadi. Insonning nafosat olamini anglashga intilish
atrof - voqelikni anglashga intilishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Inson moddiy
go‘zallik dunyosini bunyod etish jarayonida ma‘naviy go‘zalliklarni ham kashf eta
borgan, ya‘ni nafosat olamining yaratilishi jarayoni uni anglash, mushohada
etish jarayoni bilan uyg‘unlikda sodir bo‘lgan.
Nafosat olamini yaratish bilan bir qatorda uni anglash, idrok etish,
o‘zlashtirish maqsadi, ya‘ni nafosat olamini tadqiq va tahlil etish zaruriyati paydo
bo‘ldi. Ayni mahalda bu zaruriyat nafosat (estetika) sohasidagi bilim va
tajribalarni to‘plashga imkon yaratdi. Nafosat odamni o‘rganadi, tadqiq va tahlil
etish zaruriyatini voqelikka aylantirish, mazkur sohada ilmiy tadqiqot ishlari
olib borish, uning mohiyatini odamlarga anglatish, o‘qitish kabi maxsus vazifalarni
estetika fani va o‘quv darsi bajaradi.
«Estetika» atamasi nunoncha «estezis», ya‘ni hissiyot, sezish, hayajon
qo‘zg‘ash ma‘nolariga ega bo‘lgan so‘zdan olingan. Lekin bu so‘z tor mazmun
doiradan allaqachonlar chiqib ketgan. Aslini olganda, estetika fani va o‘quv darsi falsafiy
bilimlar majmuida o‘ziga xos, alohida ahamiyatga molik bo‘lib, u bir tomondan, insonning
atrof - muhit, voqelikka munosabatini, ikkinchi tomondan, go‘zallik va xunuklik
qadriyatlari doirasidagi olamni yaratish jarayonidaga faoliyatini namoyon etadi.
Estetika fanining bu ikki tomoni mutanosibligi nihoyat darajada murakkab
tizimga ega bo‘lib, uni soddalashtirib qolipga solishga urinishlar ko‘p hollarda kulgili
vaziyatlarga olib keladi. Uning bir tomonini bo‘rttirib, ikkinchi tomonini unga
bo‘ysundirib qo‘yish ham estetika fani mohiyatini bo`zilishiga olib keladi. Masalan,
atrof - voqelikni go‘zallik mezoni bilan baholashni bo‘rttirib yuborish estetikani faqat
«go‘zallik falsafasi» qolipiga zo‘rlab sig‘dirishga, inson badiiy faoliyati sohasini esa
faqat «san‘at falsafasi» darajasiga tushirib yuborishga sabab bo‘ladi.
Estetikaning fan, keyinchalik esa o‘quv darsi sifatida shakllanishi jarayonida uni
bir qator mustaqil bilim sohalariga bo‘lib yuborishlar, ya‘ni estetikani «estetik
qadriyatlar nazariyasi», «estetik idrok etish nazariyasi» va «umumiy san‘at nazariyasi»
sohalariga ajratib o‘rganish hamda o‘qitish maqsadga muvofiq deb ko‘rsatilgan edi.
Insonning estetik faolligi jarayonida tabiat va jamiyat qadriyatlari munosabatlari
tizimidagi estetik xususiyatlar (go‘zallik va xunuklik, ulug‘vorlik va pastkashlik,
foxishalik va kulgililik) qonuniyatlari namoyon bo‘ladi. Insonning estetik faolligi
sifati va darajasi esa estetik qadriyatlar bilan estetik baholash qobiliyati, estetik idrok
etish bilan estetik amaliyot o‘rtalaridagi uzviy aloqadorlik madaniyatning barcha
sohalaridagi badiiy va estetik o‘zaro bog‘liqlik mezonlari bilan o‘lchanadi.
Estetika fani hech vaqt faqat atrof - voqelikni estetik va badiiy idrok etish
qonuniyatlarini o‘rganish bilan chegaralanib qolmay, u tadqiq va tahlil ishlarini
istiqbol maqsad - manfaatlariga yo‘naltirib turgan. Estetikaning istiqbolga
mo‘ljallanganligi shu bilan izohlanadiki, u voqelikni nafosat nuqtai nazaridan baholashda,
badiiy mezon o‘lchovlarini ilmiy jihatdan ishlab chiqib, amaliy faoliyatga tatbiq etishda
o‘z ifodasini topadi.
Insonning estetik tafakkuri shakllanib, rivojlanib, takomillashib borgani sari
uning ijtimoiy - ruhiy, mafkuraviy - g‘oyaviy, siyosiy - ma‘naviy intlishlari ham
tobora tiniqlashib boradi. Chunki, estetik tafakkur insonning maqsad - manfaatlarini
estetik - badiiy vositalarda nazariy asoslab beradi, estetik madaniyat va badiiy amaliyot
asoslarini o‘rganish, tahlil qilish bilan boyitadi, estetik nazariyalarning falsafiy
asoslarini ochib beradi, voqelikni estetik in‘ikos etish jarayonlarini ko‘rsatib beradi.
Shunday qilib,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
