Ўзбекистон Республикаси Фуқаро муҳофазаси институти

Зилзила қаерларда содир бўлади? 
Зилзила асосан ер шарининг учта сейсмик камарида рўй беради. 
Уларнинг тахминан 84-85 фоизи Тинч океани сейсмик камарида, 10-15 фоизи 
Ўртаер денгизи-Осиё сейсмик камарида, 1-3 фоизи эса Атлантик океанининг 

---

8 
ўртасида жойлашган сув ости тоғ тизмалари ва 1-2 фоизи ер шарининг бошқа 
турли жойларида содир бўлади.Марказий Осиё давлатлари, хумладан 
Ўзбекистон ҳам Ўртаер денгизи- Осиё сейсмик камари ичида жойлашган.
Бу камарнинг кенглиги 1200-1400 километрга тенг бўлиб, у жанубда
Шимолий Хиндистондан бошланиб шимолда Евроосиё плитаси билан 
чегараланган. Бизнинг регионда рўй берадиган энг кучли зилзилаларнинг 
Рихтер шкаласи бўйича магнитудаси (М) 8.2 гача тенг бўлиб у жанубда Помир 
ва Тиён Шон тоғларининг чегарасида (Гиссар-Коокшал- Қоратоғ-Газли)
ер ёриғида жойлашган. Шимолда эса Хиндистон- Евроосиё плиталари
туташган жойда, Шимолий Тиён-Шон ер ёриғида жойлашган. Бу ерларда ҳам 
магнитудаси М 8.2 гача бўлган зилзилалар содир бўлиши мумкин ( масалан 
1889 йилги Чилик, 1902 йилги Қашқар, 1911 йилги Верний зилзилалари). 
Ўзбекистонда рўй бериши мумкин бўлган энг кучли зилзилаларнинг 
магнитудаси М 7.3-7.5 гача бўлиши мумкин. Сейсмиклик Ғарбдан-Шарққа 
аста-секин кучайиб боради. 12 баллик Халқаро МСК-64 ( Медведев, Шпонхоер-
Карник) шкаласи бўйича Қорақалпоғистонда 5-6 баллни ташкил этса, Шарқий 
Ўзбекистонда (Фарғона водийси-Газли-Қоратоғ сейсмоген зонаси) 9 ва ундан 
ортиқ балл билан содир бўлиши мумкин.
Зилзиланинг сабабчилари нима?
Зилзиланинг сабабчиси ернинг мураккаб ҳаракати ва унда доимо содир 
бўлиб турадиган турли жараёнлар ҳисобланади. Ер ўз ўқи атрофида секундига 
463 метр тезлик билан ғарбдан шарққа қараб доимий ҳаракатда. Унинг ўзи эса 
Қуёш системасидаги планеталардан бирибўлиб қуёш атрофида секундиги
29 км тезликда ҳаракат қилади. Қуёш системаси эса галактика атрофида 
секундига тахминан 200 километр тезликда доимий ҳаракат қилади. Ундан 
ташқари ер қобиғи ундаги йирик плиталарнинг ўзаро ҳаракати ва унинг чуқур 
қатламларидаги мураккаб механик, кимёвий ва бошқа мураккаб жараёнлар 
таъсирида доимий ҳаракатда бўлади. Зилзила содир бўлиб турадиган сейсмоген 
зоналарда ташқи ва ички кучлар таъсирида аста-секин эластик куч йиғилиб 
боради ва йиғилган куч тоғ жинсларининг қаттиқлик нуқтаси чегарасидан 
ўтганда зилзила ўчоғида ердаги турли катталикдаги плиталар дафъатан бири 
иккинчисига нисбатан сурилади. Натижада зилзила ўчоғида йиғилган эластик 
энергия механик энергияга айланади ва сейсмик тўлқинлар кўринишида 
ҳаракатга келади. Зилзила ўчоғида йиғилган энергия қанчалик кўп бўлса 
зилзила шунчалик кучли бўлади. 
Хозирги замон мобилистик назариясига асосан Хиндистон плитаси
жанубдан шимолга доимий ҳаракатда бўлиб у Евроосиё плитаси билан 
тўқнашади ва Марказий Осиёда содир бўлиб турадиган зилзилаларни келтириб 
чиқаради. Бу энг содда тушунча, албатта. Аслида бу тўқнашув ниҳоятда 
мураккаб характерга эга. Чунки плиталар бир нуқтада эмас бирнеча юз 
километр масофада тўқнашади. Таъсир кучининг асосий қисми тоғлар ҳосил 
бўлишига ва шунингдек чуқурлиги 200-300 километрга етадиган қатламларга 
таъсир қилади. Хозирги замон геологик даврда Марказий Осиёнинг хамма 
жойида тоғ ҳосил бўлиш жараёни давом этмоқда. Кўтарилиш тезлиги майдон 
бўйлаб 
турлича 
бўлиб 
тоғлик 
худудларда 
йилига 
тахминан

---

9 
1 сантиметр кўтарилса, паст текисликларда кўтарилиш тезлиги анча паст бўлиб 
бир неча миллиметрни ташкил қилади. Натижада кўпроқ тоғ ёнбағирларида 
турли сурилишлар, узилишлар ва бошқа мураккаб ҳаракатлар содир бўлади. 
Албатта, ернинг чуқур қатламларидаги юқори босим, темпуратура ва бошқа 
мураккаб жараёнлар хам ўз таъсирини ўтказмай қолмайди. Шундай қилиб 
зилзилаларни ер қобиғида аста-секин йиғилувчи ўта мураккаб ички ва ташқи
кучлар келтириб чиқаради.