Logopediyada kategoria! apparat tushunchasi
H a r qan d a y fanning ajralib chiqishi va mavjudligining majburiy sharti
u n d a g i o ‘z t u s h u n c h a n i darajalash ap p a ra tin in g mavjudligidir.
Logopediyada nu tq norm alari va uning buzilish tu sh u n ch asin i farqlash
m u h i m d i r . N u t q n o r m a s i d e g a n d a n u t q fa o liy a ti j a r a y o n i d a g i til
ishlatilishining u m u m iy qabul qilingan variantlari tushuniladi. N u tq n in g
no rm a l faoliyati holatida u n in g psixofiziologik m ex an izm lari saqlangan
bo'ladi. N u t q buzilishlari gapiruvchi shaxsning m a ’l u m til m u h itid a qabul
q i l i n g a n , n u t q f a o liy a ti n o r m a l h o l d a i s h l a y o t g a n p s ix o f iz io lo g ik
m e x a n iz m la rn in g zaiflashuviga bog'liq ho ld a til n o r m a la r id a n chetlashuvi
14
bilan belgilanadi. K o m m u n ik a tiv nazariya nuqtayi n a z a r id a n q a ra g a n d a ,
nutq buzilishlari bu aloqa vositasining buzilishidir. B u n d a individ bilan
ja m iy a t o r a s id a g i n u t q i y m u o m a l a d a k o ‘z g a t a s h l a n a d i g a n o ‘z a r o
m u n o s a b a tla rn in g buzilgani m a ’lu m b o 'la d i.
N u t q buzilishlari quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:
1) s o 'z lo v c h in in g yoshiga n o m u v o fiq lik xususiyati;
2) shevachilik, nutqiy savodsizlik, til bilm aslikning ifodasi b o ‘lm agan
xususiyatlar;
3) n u tq n in g psixofiziologik m exanizm laridagi chetlashish bilan b o g ‘liq
b o 'lg an xususiyatlar;
4) o ‘z - o ‘z id a n y o 'q o lm a y d ig a n , balki m u s ta h k a m la n a d ig a n b a r q a r o r
xususiyatlar;
5) n u tq buzilishining xarakteriga b o g ‘liq h o ld a arliq logopedik t a ’sir
etishni talab qiluvchi xususiyatlar;
6) b o l a n i n g k e y in g i p six ik r iv o j l a n i s h i g a t e z - t e z s a lb iy t a ’sir
o ‘tk azad ig an xususiyatlar.
B u n d a y t a ’r i f n u t q b u z i l i s h l a r i n i n u t q n i n g y o s h g a b o g ' l i q
x ususiyatlaridan, u n in g bo lalard a va k a tta la rd a v a q tin c h a lik buzilishidan;
n u tq n in g territorial dialektli va ijtim o iy -m a d a n iy om illari bilan b o g ‘liq
xususiyatlaridan farqlash u c h u n im koniyat yaratadi.
N u t q b u z i l i s h l a r i n i b e l g i l a s h u c h u n , s h u n i n g d e k , " n u t q n i n g
nuqsonlari", " n u tq kam chiliklari", "nutq atam alari" h a m ishlatiladi.
"N u tq n in g t o ‘liq rivojlanmaganligi" va " n u tq buzilishi” tu sh u n c h a la ri
b ir-b irid an farq qilinadi.
T o ‘liq rivojlanm agan n u tq d a u yoki bu n u tq a ’zolari ishi yoki u m u m a n
n u tq tizim i sifat j i h a t i d a n eng past darajada shakllangan b o ‘ladi.
N u tq n in g buzilishi n u tq faoliyati m ex an izm larin in g ishlashi jarayonida
b u z i l i s h d a n , n o r m a d a n o g ' i s h d a n i b o r a t b o ‘la d i. M a s a l a n , n u t q
qurilishining g ra m m a tik jih a td a n t o 'liq riv o jlan m ag an h o latid a tilning
m o rf o lo g ik tu z ilis h i, g a p n i n g sin ta k s is q u rilis h i j u d a p a st d a r a ja d a
o 'z la sh tirila d i. N u t q g r a m m a t i k tu z ilish in in g buzilishi u n in g n otekis
shakllanishi, u n d a a g r a m m a tiz m n in g borligi bilan xarakterlanadi.
N u t q n i n g t o ‘liq rivojlanm ay qolishi d e g a n d a , hozirgi logop ed iy ad a
n u tq iy notekislikning s h u n d a y turli shakli tu sh u n ilad ik i, u n d a b a rc h a
n u tq k o m p o n e n tla r in in g shakllanishi buzilgan b o ‘ladi. " N u tq n in g t o ‘liq
rivojlanmay qolishi" tushunchasi n u tq tizimi b a rc h a k o m p o n e n tla ri (uning
f o n e tik - f o n e m a tik t o m o n la r i, leksik tarkibi, g r a m m a t i k qurilishi)ning
s h a k l l a n m a y q o lis h a l o m a t l a r i n i n a m o y o n q ila d i. N u t q n i n g t o ‘liq
rivojlanm ay qolishida turli m e x a n iz m va n u q s o n n in g turli tuzilishlari
bo 'lis h i m u m k in . U alaliya, afaziya, o g 'ir d izartriy a va b o s h q a h o lla rd a
kuzatilishi m u m k in .
S h u n d a y qilib, "n u tq n in g t o ‘liq rivojlanm ay qolishi" atam asi n u t q
faoliyati buzilishining faqat alom atli darajasinigina xarakterlaydi. B u n d a n
15
tashqari, b u n d a y buzilishda k o 'p i n c h a n u tq n in g rivojlanm ay qolishiga
nisbatan u n in g sistemali buzilishi kuzatiladi.
Logopediyada "nutq rivojlanishining buzilishi" va "nutq rivojlanishining
to 'x tab qolishi" tu s h u n c h a la ri b ir-b irid a n farqlanadi. N u t q o n to g e n e z i
ja r a y o n in i k o 'r s a t u v c h i n u t q riv o jla n is h in in g t o ' x t a b q o lish i, b u —
s u r’atning sekinlashuvini bildiradi. B u n d a n u tq n in g rivojlanish darajasi
bolaning yoshiga m os kelm aydi.
" N u tq parchalanishi" tu sh u n c h a si mavjud b o 'lg a n n u tq k o 'n ik m a la ri
va k o m m u n i k a t i v m a l a k a n in g (bosh m iy a n in g lokal yoki diffuziyali
xastalanishi o qibatida) yo'q olganligini anglatadi.
N u tq n in g buzilishi a lo m ati bu nutqiy faoliyatning q a n d a y d ir buzilishi
belgisi ( n a m o y o n b o ‘lishi)dir.
N u tq iy buzilish a lo m a ti — bu nutqiy faoliyat buzilishining belgilari
m ajmuyi (k o ‘rinishlari)dir.
N u tq buzilishi m ex an izm lari deg an d a, nutqiy faoliyat buzilishining
p a y d o b o 'l i s h i va r i v o j l a n i s h i n i s h a r t qilib q o ' y u v c h i j a r a y o n va
operatsiyalarning bajarilishidan chetlashish xarakteri tushuniladi.
N u t q buzilishining patogenezi — bu nutqiy faoliyatda buzilishlarning
paydo b o ‘lishi va rivojlanishiga sabab b o 'lu v ch i patologik m exanizm dir.
N utqiy n u q so n d e g a n d a , m a ’lum n u tq buzilishining nutqiy va nutqsiz
a l o m a t l a r i h a m d a u l a r n i n g b o g ‘la n is h x a ra k te ri m a jm u y i (ta rk ib i)
tushuniladi. N utqiy nu q so n tuzilishida birlamchi, yetakchi buzilish (yadro)
va ikkilamchi n u q s o n l a r ajratib k o 'rsatiladi. Bu buzilish lar bir-birlari
bilan s ab ab -o q ib at m u n o s a b a tid a b o ‘ladi. N u tq iy n u q s o n n in g turlicha
tuzilishi b irlam chi va ikkilam chi a lo m atlarn in g a lo h id a bog'lan ish larid a
o ‘z aksini topadi va b iro r m aq sad g a qaratilgan lo gopedik t a ’sir etishning
o ‘ziga xos xususiyatlarini belgilaydi.
N u tq buzilishlarini b a rta ra f etishda shunday tu s h u n c h a la r q o ‘llaniladi:
logopedik t a ’sir etish, tu zatish , o 'rn in i to'ldirish, rivojlantirish, "o'qitish",
"tarbiyalash", "qayta tarbiyalash", "tuzatish-tarbiyalash orqali o'qitish"
va boshqalar.
L ogopedik t a ’sir n u tq iy faoliyat buzilishini tuzatish, n utqi buzilgan
bolani tarbiyalash va rivojlantirishga y o'naltirilgan pedagogik ja ra y o n n i
o ‘z ichiga oladi.
N u tq buzilishini tu zatish n u tq buzilishi alo m atin i t o ‘g ‘rilash yoki
yengillashtirishdir ("nutq buzilishlarining oldini olish", "tuzatish" bu borada
q o ‘llaniladigan atam alard ir).
K o m p e n sa tsiy a (m u z d la sh ) o rg a n iz m n in g q a n d a y d ir h arak atlarin in g
y o ‘q o lish i yoki b u z ilis h i h o lla rid a g i p s ix o lo g ik f u n k s iy a la r n i q a y ta
q u rish n in g k o ‘p qirrali, m u ra k k a b jara y o n in i o ‘zida n a m o y o n qiladi.
T o 'liq sh a k lla n m a g a n va buzilgan nutqli h a m d a nutqsiz h a rak atlarn in g
rivojlanishi va tik lan ish i log o p ed ik t a ’sir etish n in g m axsus tiz im id a n
q o ‘llanish asosida am alga oshadi. Bu jarayonda kom pensatsiya shakllanadi.
16
0 ‘qit ish
ikki t o m o n l a m a boshqariladigan ja ra y o n d ir. U b olalarning
hilim , m a la k a va k o 'n i k m a l a r n i o 'z l a s h t i r i s h b o ra sid a g i faol bilish
liioliynl ini, bu faoliyat ustidan pedagogik rahbarlikni am a lg a oshirishni
о 7 idiiga oladi. O 'q itis h jarayoni uzviy birlikdagi t a ’lim berish, tarbiyalash
v.i l ivojlantirish vazifalarini bajaradi.
Tarbiyalash ja m iy a t ehtiyojlariga m uvofiq ravishda shaxsning yoki
lining a lo h id a sifatlarining shakllanish jara y o n in i m aqsadga y o ‘naltirgan
ho ld a uzluksiz, tashkiliy tarzd a boshqarish dem akdir.
Q ay ta ta rbiyalash ja ra y o n id a nutqiy faoliyati buzilgan kishilarning
o ‘ziga xos m u h im xususiyatlarini tu zatish ishlari am alg a oshiriladi.
Bosh m iy a m a ’lu m q is m in in g xastalashuvi hollaridagi lo g o p e d ik
ishlarda buzilgan nutqiy va nutqsiz vazifalarni tiklashga qaratilgan tiklovchi
t a ’lim dan foydalaniladi. Bunday t a ’lim asosida harakatning saqlanib qolgan
qismiga tayanish va b archa funksional tizim ni qayta qurish yotadi. "N utqni
t i k l a s h " a t a m a s i a f a z i y a d a v r i d a g i n u t q b u z i l i s h i n i n g , a k s i n c h a ,
rivojlanishini belgilash u c h u n q o ‘llaniladi.
L o g o p e d i k t a ’sir n u t q b u z i l i s h l a r i n i b a r t a r a f e tis h g a ( m a s a l a n ,
disleksiyada), t o ‘g ‘rilashga (m a sa la n , to v u sh n i qo 'y ish ) h a m , nutqsiz
buzilishlarning salbiy alom atlarini (ruhiy xususiyatlarini) yo'qotishga h a m
qaratilgan b o ‘lishi m u m k in .
Do'stlaringiz bilan baham: |