M. Y. Ayupova

Birinchi davr 
(h a y o tin in g 1 — 2-yili). Bu dav rd a n u tq n in g dastlabki 
urinishi shakllanadi va n u tq iy rivojlanish b o sh lan ad i, aloqaga kirishishga 
asos solinadi va u n in g h a r a k a tla n u v ch i kuchi bilan m u lo q o tg a ehtiyoj 
p ay d o bo 'lad i. Bu y o sh d a p o 's tl o q n u tq z o n a la rin in g b i r m u n c h a jadal 
rivojlanishi so d ir b o 'la d i, xususan B roka zonasi. U n in g rivojlanishida
21

---

bola hayotining 1 4 — 18 oylari keskin davr hisoblanadi. Bu davrda hattoki 
sezilarsiz tuyulgan n oqulay o m illa r b o la nutqining rivojlanishida o ‘z aksini 
ko'rsatishi m u m k in .
Ikkinchi davr 
(3 yosh) b o g ‘langan n u tq jadal rivojlanadi. Vaziyatli 
n u tq d a n kontekstli n u tq q a o 'tilad i. Bu m arkaziy nerv sistemasi ( M N S )
ishida katta muvofiqlikni ta lab etadi (n u tq -h arak at m exanizm ini, diqqatni, 
x otirani va h .k.). M N S ishida v u judga keluvchi ayrim n o m uvofiqlik 
xulqdagi o ‘zgarishlarni keltirib chiqaradi, qaysarlik, negativizm va h.k. 
lar kuzatiladi. Bularning h a m m a s i nerv tiz im in in g zararlanishiga b o 'lg a n
xavfni belgilaydi. D u d u q la n is h , m u tiz m yuzaga kelishi m u m k in , n u tq
r iv o jla n is h in in g o r q a d a q o lis h i k u z a tila d i. B o la n u tq iy m u l o q o t g a
k irish ish d an bosh t o r t a d i , k a tta la r q o ‘ygan tala b la rig a qarshi q a t ’iy 
norozilik bildiradi.
Bu davrda yuzaga keluvchi dud u q lan ish n u tq funksional tizim ining 
va turli xil psixik funksiyalarning notekis shakllanishidan bo'lishi m um kin. 
G o h i d a a dabiyotlarda bu holat "evolutiv" te rm in i bilan yuritiladi, y a ’ni 
yosh davrlari bilan b o g ‘liq rivojlanish. M asalan: "evolutiv d u d u q la n is h ”.
Uchinchi davr 
(6 — 7 yosh) y o z m a n u tq rivojlanishining boshlanishi. 
B olaning markaziy nerv sistemasi ( M N S ) g a tu sh u v ch i y u k la m a oshib 
boradi. Bolaga k a tta ro q tala b la r q o 'y ilg an d a d u d u q la n is h hosil b o ‘lishi 
bilan nerv faoliyatida "portlash" yuz beradi.
Bolada b o r b o ‘lgan n u tq funksiyasining h a r q a n d a y buzilishi bu keskin 
davrlarda b irm u n c h a kuchli n a m o y o n b o ‘ladi. B u n d a n tashqari yangi 
n u tq kamchiliklari h a m p a y d o b o ‘lishi m u m k in . L o g o p ed bola nutq in in g
rivojlanishida keskin davrlarni yaxshi bilishi va o £z ining kundalik ishida 
shuni hisobga olishi kerak.
N u t q rivojlanishida keskin davrlar moyillik vazifasini bajaradi. Bu 
davrlar mustaqil ah am iy atg a ega b o ‘lgani singari b o sh q a zararli om illar 
b ila n — g e n e tik , b o l a n i n g u m u m i y za ifla sh u v i va h o k a z o l a r b ila n
uyg‘unlashadi.
N u tq n in g yoshga qarab rivojlanish dinam ikasi hayotining birinchi 
yillarida organizm genotipiga va unga t a ’sir qiluvchi a tro f-m u h itg a b o g ‘liq 
ravishda o ‘zgarib turadi: n u tq funksional tiz im in in g rivojlanishi u c h u n
M N S ning n o rm al yetuldigi va ishlab turishi m u h im .
N u t q buzilishlarining kelib chiqishida ek zo g en va organik om illar 
k o 'p r o q rol o ‘ynaydi. Bu sab ab lar guruhi M.Ye. Xvatsev tasnifi b o ‘yicha 
jarohat joyiga qarab organik m arkaziy va organik periferik guruhlarga 
kiritiladi.
E k zo g en -o rg an ik o m illa r d e g a n d a bola M N S ga va bola organizm iga 
yaxlit t a ’sir etuvchi turli xil zararli t a ’sirlarni t u s h u n a m iz . Bu om illarning 
t a ’sir etish vaqtiga qarab quyidagilarga b o'linadi:
1. 
Homilalik, y a ’ni (perinatal) bolaning o n a qornidaligi vaqtidagi 
t a ’sirlar.

---

2. T u g ‘ruq vaqtidagi ja r o h a t l a r (natal).
3. T urli xil zararli o m illa rn in g t u g 'r u q d a n keyingi davrda t a ’siri (p o st­
natal).
K o 'p in c h a hom ilalik patologiyasi tu g 'r u q pay tid a bola nerv tizim ining 
j a r o h a t l a n i s h i b ila n q o 's h i l i b y u z a g a k e la d i. B u n d a y u y g 'u n l a s h u v
z a m o n a v iy tibbiy a d a b iy o tla r d a " p e rin a ta l p a to lo g iy a " t e r m in i b ila n
belgilanadi. N e r v tiz im in in g b u n d a y ja r o h a tla n is h i turli xil patologik 
holatlarni, h o m ila d o rlik davrida turli xil zararli o m illarn in g h o m ilag a 
t a ’sir etishi, tu g 'r u q paytida va t u g ‘ruqdan s o ‘ng dastlabki davrlarda zararli 
o m illa rn in g t a ’sir etishini birlashtiradi. P e rin a ta l pato lo g iy a o n a n i n g
h o m i l a d o r l i k v a q tid a g i k a s a llik la r i, in f e k s i y a l a r , in t o k s i k a t s i y a l a r ,
h o m ila d o rlik to k sik o z la ri, s h u n in g d e k , turli k o 'r in is h d a g i ak u sh e rlik
patologiyalari (tos suyagining torligi, c h o 'z ilg a n yoki tezlashgan tu g ‘ruq, 
m u d d a td a n ilgari suv k etishi, k in d ik k a o 'ra lis h , h o m ila n in g n o t o ‘g ‘ri 
yotishi va h.k.) asosida yuzaga keladi.
N e rv tiz im in in g perinatal patologiyasida dastlabki o ‘rinlam i asfiksiya 
va tu g 'r u q travm asi egallaydi.
H o m i l a d o r l i k d a v rid a h o m i l a rivojlanishidagi b u zilish la r t u g 'r u q
travm asi va asfiksiyani ( tu g 'r u q paytida h o m ila g a kislorod yetishmasligi) 
keltirib chiqaradi. Bu esa h o m ila n in g h im o y a va adaptatsiya m ex an izm in i 
pasaytiradi. T u g ‘ruq travm asi va asfiksiya h o m ila m iyasining n o t o ‘g ‘ri 
rivojlanishi ni kuchaytiradi.
T u g ‘r u q t r a v m a s i k a l l a s u y a g i i c h i g a q o n q u y i l i s h i va n e r v
hujayralarining oMishiga olib keladi. Kalla suyagi ichiga q o n quyilishi 
bosh miya p o ‘stlo g ‘ining nu tq zonalariga h a m o ‘z t a ’sirini o 'tk a z ish i 
m u m k in . Buning oq ib atid a b o sh miya p o ‘stlog‘i taraqqiyoti ja r a y o n id a
turli xil n u tq buzilishlari kelib chiqadi (alaliya). C h a la tug'ilgan bolalarda 
kalla suyagi ichiga q o n quyilishi xavfi k o ‘p r o q b o ‘ladi. B unga u la rn in g
t o m i r devorlarining zaifligi sabab b o ‘ladi.
N u t q h a r a k a t m e x a n i z m i n i t a ’m i n l o v c h i m i y a n i n g m a ’l u m b ir 
sohasidagi j a r o h a t o ‘c h o g ‘i natijasida asosan n u tq n in g tovush talaffuz 
t o m o n i d a buzilishlar vujudga keladi — dizartriya.
N u t q buzilishlari etiologiyasida o n a va h o m ila q o n in in g im m u n o lo g ik
jih a td a n m os kelmasligi h a m m u h im rol o ‘ynaydi (rezu s-o m il, eritrotsit 
antigenlari b o ‘yicha). R e z u s yoki an tite lo guruhlari y o ‘ldosh orqali o ‘tib 
h o m ila eritrotsitlarining b o ‘linishini keltirib chiqaradi.
B uning natijasida e ritro tsitlard an M N S u c h u n zaharli b o ‘lgan m o d a
— bilirubin ajraladi. U n i n g t a ’siri ostida m iyaning p o 's tl o q osti b o ‘limlari, 
eshituv yadrolari jarohatlanadi. Bu esa eshituvning buzilishi bilan birgalikda 
n u tq n in g tovush talaffuz t o m o n in in g buzilishiga olib keladi.
O n a qornidaligida m iyaning jaro h atlan ish i natijasida b i r m u n c h a o g ‘ir 
n u tq buzilishlari vujudga keladi. Bu n u tq buzilishlari qoidaga k o ‘ra b oshqa 
p o lim o rf n u q so n la r bilan q o ‘shilib keladi (eshituv, ko'ruv, ta y a n c h harakat
23

---

apparati, intellekt). Bular h o m ila d o r ayolning qizilcha, to k so p la z m o z va 
b o sh q a yuqum li kasalliklar bilan kasallan g an id a kuzatiladi. Bu ho ld a 
n u tq buzilishlari va b o sh q a n u q so n la rn in g og'irlik darajasi h o m ila n in g
o n a qornidaligi davrida k o 'p r o q m iyaning jaro h a tla n ish i vaqtiga b o g ‘liq 
b o ‘ladi. H o m i l a d o r l i k n i n g d a s tla b k i u c h i n c h i o y id a , s h u n i n g d e k ,
e m b rio g en ez davrida, y a ’ni 4 haftalikdan 4 o y lik k a c h a b ir m u n c h a o g ‘ir 
j a r o h a t l a n i s h l a r k u z a t i l a d i . H o m i l a d o r l i k n i n g k e c h s ta d iy a la r id a g i 
patologik t a ’sirlar, o d a td a o g ‘ir n u q so n larn i keltirib c h iq arm asa h a m , 
n e r v t i z i m i n i n g s h a k l l a n i s h i n i k e c h i k i s h i g a , u n i n g s t r u k t u r a s i
m ielinizatsiyasining buzilishiga olib keladi.
M i y a r i v o j l a n i s h i d a a n o m a l i y a l a r i b o r b o l a l a r d a k o ' p g i n a
d izem b rio g en etik stigm lar te z -te z kuzatiladi; kalla suyagi assimetriyasi, 
tanglay anomaliyalari, yuqoridagi j a g ‘ rivojlanishidagi kamchiliklar, pastki 
ja g ‘ aploziyasi; m iekrognatiya, prognatiya va boshqalar. H o m ila g a t a ’sir 
etuvchi zararli o m illa r t a ’siri ostida vujudga keluvchi n u tq buzilishlariga 
o ch iq rinolaliyani misol qilish m u m k in .
H o m i l a d o r l i k d a v r id a o n a n i n g y u q u m li va s o m a t i k kasalliklari, 
b a c h a d o n - y o ‘ldosh q o n aylanishining buzilishiga, h o m ila o ziqlanishining 
buzilishi va kislorod yetishmasligiga olib kelishi m u m k in . A gar hom ilaga 
surunkali kislorod yetishmasligi o ‘tldr kechm asa, u hech qanday buzilishni 
k e ltirib c h i q a r m a s l i g i m u m k i n , b i r o q h o m i l a s h a k l l a n i s h t e m p i n i
b ir m u n c h a sekinlashtiradi. Buning natijasida h o m ila m u d d a tig a yetib 
tu g ‘ilishiga q a ra m a y bola t o 'la s h ak llan m ag an , nerv tizimi z a if tu g ‘iladi. 
N e rv tizim ining mielinizatsiya jarayoni sekinlashadi, nerv hujayrasi va 
lining aksonlari differensatsiyasi izdan chiqadi, m iyaning neyronlararo 
alo q asin in g shakllanishi qiyinlashadi. Bu o m illa r o ‘z n avbatida n u tq
faoliyatining shakllanishiga salbiy t a ’sir ko'rsatadi.
O n a qornida h o m ila rivojlanishining buzilishi — em briopatiyalar — 
yuqumli kasalliklar, d o ri-d a rm o n la r ichish, ionlashgan radiatsiya vibratsiya, 
homiladorlik vaqtida ichish va chekish bilan bog'liq hollarda vujudga keladi. 
Alkogol va nikotinning naslga zararli t a ’siri a n c h a yil ilgari aniqlangan.
A y n i v a q t d a n u t q b u z i l i s h l a r i b i l a n u y g ‘u n l a s h g a n a l k o g o l l i -
e m b rio p a tik genezli oligofreniyaning klinik k o 'rin ish i o ‘rganildi. Turli 
xil nu tq n u q so n larin in g kelib chiqishiga surunkali alkogolizm ning t a ’siri 
k o ‘rsatildi, jism oniy, nutqiy va aqliy rivojlanishning o rq a d a qolishini o ‘z 
ichiga olgan alkogolli-em b rio p atik s in d ro m t a ’riflab berildi. Alkogolli- 
e m briopatik sin d ro m d a bola nutq ining rivojlanishiga noqulay t a ’sir etuvchi 
yaqqol ifodalanm agan eshituvning buzilishi holati aniqlangan.
Alkogolizmga chalingan o ta - o n a la r d a h o m ila o 'lim in in g xavfi o n a
qornidaligi va perinatal d avrlarda j u d a yuqoridir. B u n d a n tashqari, chala 
tu g ‘ilishi, hom ilalik va in tra n a ta l asfiksiya, s h u n in g d e k , kasalliklarga 
m oyillik va b o la h a y o tin in g birin ch i yilida o ‘lim h o la tin in g yuqori 
darajadaligi h a m alkogolizm ga bog'liqdir.
24

---

Bu b o lalar m a k ta b g a c h a va m a k ta b yo sh id a o 'z in in g jis m o n iy zaifligi, 
nutqning to 'liq rivojlanmaganligi bilan uyg‘unlashgan psixik rivojlanishning 
o rq a d a qolg anligi, h a ra k a tc h a n lik n in g to rm o z la n g a n lig i, faol diqqati, 
k o 'ru v va eshituv idroki funksiyalarining buzilganligi bilan ajralib turadi. 
U la r d iq q a tin in g tarqoqligi bilish faoliyatining kamligi, t a ’lim jarayonidagi 
qiyinchiliklar bilan uyg‘unlashadi. Ayni vaq td a k o 'p g in a ishlar chekishning 
ayol sog‘lig‘i, hom iladorlik va tu g ‘ruqning kechishiga y o m o n t a ’sir etishiga 
bag‘ishlangan. B olaning chala tug'ilishi, psixik va jis m o n iy rivojlanishdan 
o rq a d a qolishi bilan c hekishning aloqasi borligi isbotlandi.
M a ’l u m o t l a r g a k o ‘ra o t a yoki o n a n i n g s u ru n k a li c h e k is h i irsiy 
m o d d a n in g p a to lo g ik o'z garishiga — m u tatsiy alarg a olib kelishi m u m k in . 
H o m ila g a bir q a to r zararli om illarn in g b irgalikda t a ’sir etishi, ayniqsa, 
xavfliroqdir (alkogolizm va ch ek ish n in g h o m ila d o rlik toksikozlari bilan 
birga kelishi va hokazolar).
H om iladorlik toksikozlariga chala tugMlish, tug'ruqdagi qisqa muddatli 
asfiksiya, yengil k o ‘rinishdagi m iy an in g m in im a l organik jaro h a tla n ish in i 
keltirib ch iq arad i ( m in im a l miya disfunksiyasi ( M M D ) M M D ga ega 
bolalar u c h u n d iq q a tn in g tarqoqligi, xotira pastligi, m o t o r buzilishlar, 
to rm o z la n g a n lik , turli xil n u tq buzilishlari xarakterlidir.
Ayni v a q td a yengil miya yetishm ovchiligida psixik d iz o n to g e n e z n in g
a lo h id a b ir k o ‘rinishi ajratilgan. Bu k o 'rin is h asosida a lo h id a oliy p o 's tl o q
funksiyalarining yoshga oid vaqtinchalik yetishm aganligi yotadi. Bu n u tq
r i v o j l a n i s h i d a o ‘z ig a x o s o r q a d a q o l i s h va p s ix ik r i v o j l a n i s h n i n g
notekisligini keltirib chiqaradi.
M in im a l m iy a disfunksiyasida m iya funksional tizim i rivojlanishi 
te m p in in g sekinlashuvi alohida o 'rin g a ega.
N u t q buzilishlarining kelib chiqishi b o ‘yicha moyilligi bo r bolalar 
g u ru h in i M M D ga ega bolalar tashkil qiladi. N u t q buzilishlarini o ‘z 
vaqtida an iq lash va psixik rivojlanishni barvaqt rag‘batlantirish, bu toifa 
b o lalar n u tq iy va aqliy rivojlanishining kechikishini m a ’lu m d arajada 
yaxshilashi m u m k in . Logoped va pedagog-defektolog M M D s indrom ining 
d a s tla b k i b e lg ila r in i bilishi m u h i m . H a y o t i n i n g b irin c h i y ilid a bu 
sin d ro m n in g asosiy belgilari "kichik nevrologik belgilar" no m i bilan yuzaga 
keladi: em adigan bolalarda, odatda, faol harakatlarga xalaqit bermaydigan, 
biroq tu rg 'u n lig i bilan farqlanuvchi m u s h a k to n u s in in g yengil buzilishi, 
tr e m o r ko'rinishidagi yaqqol ifodalanm agan ixtiyorsiz harakatlar, u m u m iy
titr o q s e n s o m o t o r rivojlanishning k e c h ik ish i (ay n iq sa, k o ‘r u v - m o t o r
koordinatsiyasi), m ayda q o ‘l motorikasi differensiyalashgan harakatlarining 
r i v o j l a n i s h i n i n g o r q a d a q o l i s h i , p r e d m e t - m a n i p u l y a t i v f a o l i y a t
shakllanishining sekinlashuvi. Yuqoridagi b a rc h a belgilar yengil nevrologik 
s im p to m a tik a d a k o ‘rish m u m k in .
N u t q buzilishlari, k o 'p i n c h a erkak jinsiga m a n s u b shaxslarda yuzaga 
keladi. S o ‘nggi yillar ta d q iq o tlarid a o d a m jinsiga qarab o ‘ng va c h a p
25

---

(nutqiy) gem isferalar (yarim sharlar) rivojlanishida farq borligi k o ‘rsatib 
berildi. C h a p y a rim s h a r asosan nutqiy funksiyani am alg a oshiradi, o ‘ng 
yarim sh ar esa k o ‘ruv-fazoviy gnozisni am alg a oshiradi. 0 ‘g ‘il bolalarda 
qizlarga nisb atan o ‘ng y a rim s h a r tezroq shakllanadi. Qiz b olalarda esa, 
a k s i n c h a , c h a p y a r i m s h a r l a r t e z r o q s h a k l l a n a d i va s h u n g a b o g 'l i q
b i r m u n c h a erta m u d d a tla rd a ularda nu tq rivojlanishi aniqlanadi. B u n d a n
tashqari qiz bo lalard a b i r m u n c h a yaqqol ifodalangan yarim sh arlararo
o ‘z a r o t a ’s i r e r t a s h a k l l a n a d i . Bu u l a r d a m i y a j a r o h a t l a n i s h i n i
kom p en satsiy alash d a yaxshi y o rd am beradi.
B undan tashqari o ‘g ‘il bolalarda nutq buzilishlarining k o ‘p uchrashiga 
x r o m o s o m a tu z ilis h id a g i o ‘z ig a xos o ‘z g a ris h la rg a b o g ‘liq rav ish d a 
intellektual va n u tq buzilishlari sabab b o ‘lishi m u m k in .
Bolalarda n u tq buzilishlarining kelib chiqishida m iyaning erta organik 
jarohatlanishlari k a tta rol o ‘ynaydi.
E m o t s io n a l- d e p r iv a ts iy a k a tta a h a m iy a tg a e g a d ir ( k a tta la r bilan
em otsional ijobiy alo q an in g yetishmasligi).
Hayotining birinchi yillarida bola va o naning o ‘zaro aloqasi buzilishiga 
alohida e ’tib o r qaratiladi. M a ’Iumki, n u tq funksiyasi shakllanishi u c h u n
h a y o tn in g birinchi yilida n o rm al rivojlanish m u h i m a h a m iy a tg a ega. Bu 
esa bolaning o n a bilan yoki o ‘ziga yaqin b o 'lg a n b o s h q a kishilar bilan 
t o ‘g ‘ri o 'z a r o m u n o s a b a t b o ‘lishini talab etadi.
N u tq buzilishlari turli xil noqulay om illarning bola miyasiga va uning 
keyingi rivojlanishiga t a ’sir etishi natijasida h a m kelib chiqadi. B unday 
nu tq buzilishlarining tuzilishi zararli o m iln in g t a ’sir etish vaqti va miya 
jarohatlanishi o ‘c h o g ‘iga b o g l i q ravishda farqlanadi.
Miya ja ro h a tla n is h id a lokalizatsiya ja ro h a tla n is h darajasi va nu tq
buzilishlari aspekti b o ‘yicha va keyingi asoratlari orasida t o ‘la bir-biriga 
bog'liqlik b o ‘lmaydi. Bolalardagi chap gem isferalarning t u g ‘m a yoki erta 
o r t t i r i l g a n j a r o h a t i k o ‘p i n c h a n u t q b u z i 1 i s h l a r i g a o lib k e l m a y d i
(jarohatlanish n u tq q a c h a b o ‘lgan davrda hosil b o ‘ladim i yoki shakllanib 
b o 'lg a n n u tq davridam i, b u n d a n q a t ’iy nazar). Bu fikr 100 yil a w a l
ko'rsatilgan va s o ‘ng ta d q iq o tla rd a tasdiqlangan.
K attalarda sh u n g a o ‘xshash ja r o h a tla r m a ’lum o 'rin g a ega bo'ladi. 
M a ’Iumki, yaxshi rivojlangan n u tq q a ega bo lan in g kalla suyagi travmasi 
k a tta la rg a q a r a g a n d a afaziy an i a n c h a k a m k eltirib c h iq a ra d i. M iya 
plastikligi m a ’lu m d a r a j a d a m iy a tu z ilis h in in g y e tilm a g a n lig i bilan 
belgilanadi. Bu bilan bola miyasining ja ro h a tla n is h o ‘c h o g ‘i va og'irligi 
orasida va n u tq buzilishlarining kelib chiqish chastotasi orasida a n iq bir- 
biriga bog'liqlikning y o ‘qligi tushuntiriladi.
Adabiyotlarda s h u n d a y nazariya keltirilgan, e rta y oshlarda bolaning 
ch a p gem isferalarining, h a tto b u tu n la y olib tash lag an d a h a m maxsus 
n u tq buzilishlari kelib chiqmasligi m u m k in . Bu ho lat bola miyasining 
plastikligi bilan, qolaversa, b o la n in g yetilm agan miyasida biroz bir-biriga
26

---

a ra la sh g a n ro q n u t q z o n a la rin in g borligi b ila n iz o h lan ad i. N e r v tizimi 
plastikligi va n e v r o n l a r m ielin iz a tsiy a la n ish i darajasi o ra s id a teskari 
b o g ‘liqlik m avjud: mielinizatsiya q a n c h a k a m b o 'lsa , y a ’ni ular q a n c h a
k a m yetilsa plastikligi s h u n c h a oshadi.
Bu s h u n d a n a m o y o n b o ‘ladiki, o ‘z in in g j a r o h a t l a n g a n t o m o n i d a
sinapsni (nerv hujayralari orasidagi aloqani am alga oshiruvchi) shakllantira 
o l m a y d i g a n n e r v h u j a y r a s i n i n g a k s o n i , u n i s o g ' l o m y a r i m s h a r d a
shakllantirishi m u m k in . Biroq bu faqat bir h o la td a am a lg a oshadi, agar 
miya p o ‘stloq b o ‘limlari mielinizatsiyasi hali tu g a m a g a n b o ‘lsa va sog‘lom
y a rim sh a rd a b a r c h a sinaptik h o silalar'sh ak llan ib b o 'l m a g a n b o ‘lsa.
E r t a y o s h l a r d a b o la b o s h miyasi p o ‘s t l o g ‘in in g b i r t o m o n l a m a
ja ro h atlan ish i k attalarga q arag an d a o ‘zgacha sifatli buzilishlarni keltirib 
chiqaradi. A g a r k a tta la rd a afaziya, o d a td a , d o m i n a n t c h a p y a rim s h a r 
jarohatlanishi natijasida yuzaga kelsa, b o la la rd a u la r k o ‘p in c h a ikkala 
y a rim sh a r ja r o h a tla n is h i natijasida yuzaga keladi. B u n d a n tashqari, h a tto
o ‘ng y a r i m s h a r l a r n i n g ( o d a t d a , s u b d o m i n a n t ) j a r o h a t l a n i s h i n u t q
rivojlanishida m a ’lu m miqdordagi buzilishlarni keltirib chiqarishi m u m k in .
Bu hold a, m a k ta b g a c h a yoshda nu tq buzilishlarini keltirib chiqaruvchi 
ekzog en -o rg an ik om illarning rolini b aholashda quyidagilarni hisobga olish 
m u h im : vaqt, j a r o h a t xarakteri va lokalizatsiyasi, bola nerv tizim ining 
p l a s t i k x u s u s i y a t i , s h u n i n g d e k , m i y a j a r o h a t l a n i s h v a q t i d a n u t q
funksiyasining shakllanganlik darajasi.
N u tq buzilishlari etiologiyasida nasiiy om illar h a m m a ’lum ahamiyatga 
ega. K o ‘p i n c h a , u la r, h a t t o a h a m iy a ts iz o m i l l a r t a ’siri o s tid a n u tq
patologiyalarini yuzaga keltiruvchi "moyillik" vazifasini bajaradilar.
Ayrim holatlard a nasliy om illar boshlovchi sabab sifatida ishtirok etadi. 
M asalan, adabiyotlarda sh u n d ay m a ’lu m o tla r keltiriladi: tanglay yoriqligi 
bilan shartlangan rinolaliya 10% — 30% hollarda nasliy om illar bilan bog‘liq 
b o ‘lishi m u m k in . (P .G . Svetlov, 1962-yillar A.Ya. Piskunov, I960 va 
boshqalar). A .E. G u t s m a n (1980) m a ’lu m otiga k o ‘ra rinolaliyaning nisbiy 
shakllari chastotasi b o r - y o ‘g ‘i 1,31% ni tashkil e ta r ekan.
S.A. G r i d n e v (1976) m a ’lum otiga k o ‘ra, d u d u q la n u v c h ila r orasida 
nasliy og‘irlik 17,5% ni tashkil qiladi. Y o z m a n u tq buzilishlarining kelib 
chiqishida (disgrafiya, disleksiya) nasliy om illarning roli aniqlangan. N u tq
buzilishlarini kelib chiqishida nasliy o m illar, o d a td a , e k z o g e n -o rg an ik
va ijtim oiy o m illa r bilan birgalikda keladi. S h u n in g d e k , ular ayrim nu tq
buzilishlarning keltirib chiqarishda boshlovchi omil b o 'lib xizmat qiladilar. 
B ularga x r o m o s o m a s in d r o m i va nerv t i z i m i n i n g n a s liy - d e g e n e r a tiv
kasalliklarida kuzatiluvchi n u tq buzilishlari n o m i b ila n alohida g u ru h n i 
tashkil qiladi. U la rn in g xususiyati kasallikning o 'z i d a n kelib chiqadi.
X r o m o s o m a s i n d r o m l a r i ( y o k i x r o m o s o m a k a s a llig i) t u g ' m a
hisoblanadi va o d a td a , prog rid ien t o q im g a ega b o 'lm a y d i. Deyarli b a rc h a
x r o m o s o m a s in d ro m la rid a bo lan in g jism o n iy , nerv-psixik rivojlanishida
27

---

o rq a d a qolish kuzatiladi, sh u n in g d e k , u yoki bu d arajada n u tq rivojlanishi 
h a m buziladi.
X ro m o s o m a sin d ro m i ikki g u ru h g a bo'linadi:
Birinchi g uruh — a u t o s o m a strukturasi yoki so n in in g o'zgarishi bilan 
bog'liq sindrom lar.
Ikkinchi g u ru h — jinsiy x r o m o s o m a la rn in g o ‘zgarishi bilan bog'liq 
sindrom lar.
B irm u n c h a y a q q o lro q ifodalangan n u tq rivojlanishidagi buzilishlar 
va n u tq k am chiliklari birin ch i g u ru h s in d ro m la rid a kuzatiladi. Ular, 
o d a t d a , i n t e l l e k t y e t i s h m o v c h i l i g i a n i q n u q s o n l a r v a r i v o j l a n i s h
an om aliyalari bilan birga q o 'sh ilib keladi. B unga D a u n kasalligidagi nutq 
buzilishi misol b o ‘la oladi.
So'nggi yillarda b u tu n d u n y o d a alohida e ’tiborni o ‘ziga jalb qilib 
kelayotgan m u a m m o bu — x -x ro m o s o m a s id a o ‘ziga xos o ‘zgarishlari 
b o 'l g a n b o la la r n in g n u t q b u zilish lari m a s a la s id ir (fragil yoki m o ‘rt 
x ro m o s o m a la r sin d ro m i). Bu s in d r o m d a n u t q buzilishlari polim orfdir: 
n u t q n i n g t o 'I i q riv o jla n m a g a n lig i, d iz a r tr iy a , g o h i d a d u d u q l a n i s h .
Perseveratsiyalar bilan birga qo'sh ilib keluvchi n u tq te m p in in g tezlashuvi, 
s h u n i n g d e k , h a r a k a t n i n g t o r m o z l a n g a n l i g i , affe k tiv b u z i l i s h l a r bu 
sin d ro m g a xarakterlidir.
N e rv tizim ining nasliy -d eg en erativ kasalliklari g e n etik m a ’lu m o tn in g
o'zgarishi bilan n a m o y o n b o 'la d i. U larn in g asosida gen mutatsiyalari 
yotadi. Bu gen m utatsiyalari ayrim oqsil strukturalari yoki ferm e n tla r 
sintezini izdan chiqaradi. Bu turli xil buzilishlarni keltirib chiqaradi.
0 ‘ziga xos n u t q b u z ilis h la r i f e n i l k e t o n u r i y a d a h a m k u z a tila d i. 
F e n ilk eto n u riy a nasliy kasallik b o 'lib , fenilalanin m o d d asi alm ashinuvi 
buzilishidan kelib chiqadi. Bu nu tq buzilishlarining barchasi nerv tizimi 
nasliy alm ash in u v kasalliklari strukturasidagi s in d r o m la r sifatida qabul 
qilingan. Erta bosh lan g an davolov ishlari m a ’lum darajada kasallikning 
o g 'ir kechishini, intellektning keyinchalik pasayishini va n u tq n in g to 'la
rivojlanmaganligini o ld in ro q ogohlantirish m u m k in .
L ogoped s h u n d a y kasalliklarning mavjudligini, ularni erta aniqlash 
va davolash m u h im lig in i, shu singari patologiyalarga sh u b h a la n ilg a n
bolalarni m aqsadga m uvofiq tib b iy -g en etik konsultatsiyaga yo'naltirishni 
y o d d a tutishi m uhim .
D e m a k , n u tq b uzilishlarini keltirib c h iq a ru v c h i etiologik o m illa r 
m u ra k k a b va polimorfdir. N asliy moyillik, n o q u lay m u h it va ja ro h a tla r 
yoki turli xil n o q u la y o m illa r t a ’siri ostida miya shakllanishining buzilishi 
qo'shilib kelishi b ir m u n c h a k o 'p ro q d ir.
N u t q buzilishlari etiologiyasining m u h im m u a m m o la ri quyidagilardir:
1. 
M iya jaro h a tla n ish i vaqti, xarakteri va o 'c h o g 'in i hisobga olgan 
h o ld a p o 's tlo q genezi (alaliya, afaziya) sistemali n u tq buzilishlari sababini 
o 'rganish.
28

---

2. T urli xil ko'rinishdagi n u t q buzilishlarining kelib ch iq ish id a nasliy 
o m illa r rolini aniqlash.
3. D u d u q la n is h n in g turli xil shakllari ni keltirib chiqarishga moyil 
sharoitlar va sabablarni batafsil o'rg an ish .
4. N u t q buzilishlarining tarqalganligi va uning sabablari haqida statistik 
m a ’lu m o tla rn i o ‘rganish.