M. Y. Ayupova

Birinchi blok 
— bosh miya p o ‘stlo g ‘i osti (yuqori stvol va limbik 
oblast) h a q id a g i b i lim la r n i o ‘z ichiga oladi. U b o s h m iy a q a tla m i 
to n u sin in g n orm alligi va u n in g tetiklik ho latin i t a ’m inlaydi.
Ikkinchi blok 
— o rq a m iya qatlam i k atta yarim sharlari boMaklarini 
o ‘z ichiga oladi, tashqi d u n y o d a n olingan sezgi axborotlarini qabul qiladi, 
qayta ishlaydi va saqlaydi. U bilish (gnostik) jarayonini am alga oshiradigan 
asosiy m iya apparati hisoblanadi.
U n in g tuzilishi birlamchi, ikkilamchi va u ch lam ch i doiralarga ajraladi. 
Birlamchi doira — miya qatlamining proyeksion doiralaridir, uning neyronlari 
juda h a m yuqori darajada o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ularda alohida 
sezgi a ’zolaridan sezgi axborotlarini qabul qilish hodisasi yuz beradi.
Miya qatlam i a p p a ra tla rin in g birlam chi doiralari ustidan ikkilamchi 
doiralar qurilgandir. U l a r b irlam ch i d o ira orqali o lin g an q o ‘z g ‘alishlarni 
tahlil qiladi. Ikkilam chi d oiralar b irlam chi doiralar kabi, o ‘zining ixtisosiy 
modalligi ( k o ‘rish, eshitish va boshqa doiralar)ni saqlaydi. Birlamchi va 
ikkilamchi doiralar u yoki bu analizator (ko'rish, eshitish va boshqalar)ning 
bosh miya qatlam i birikmasini o ‘zida n a m o y o n etadi.
U c h la m c h i d o ira la r a n a lizato rlarn in g miya q atlam i b o 'lin m a la rin i 
o ‘zgartirish doiralari hisoblanadi. U la r turli m od allik d a olingan sezgi 
axborotlarini tahlil, sintez, integratsiya qilish vazifasini o ‘taydi. U larning 
faoliyati asosida s in te z la rn in g b e q a r o r va tashqi darajasidan simvolik 
darajaga, e ’tiborini qaratish m u n o sab atlari, m u ra k k a b lo g ik -g ram m atik
s o ‘zlar qurilishi haqidagi bilim lar bi^an ish k o ‘rishga o ‘tish so d ir bo'ladi.
Uchinchi blok 
— k a tta y a rim sh arlar q obig‘ining oldingi bo'liinlari 
(m o to r, m o t o r oldi va old frontal soha) d o iran i o ‘z ichiga oladi. Bu blok 
i n s o n f a o l i y a t i n i r e j a l a s h t i r i s h , m o s l a s h t i r i s h va n a z o r a t q ilis h n i 
t a ’m inlaydi. U , s h u n in g d e k , miya qob ig ‘i ostidagi a ’z o la r faoliyati barch a 
t i z im la r n in g t o n u s i va t e tik h o l a t i n i u la r faoliyati o ldiga q o ‘yilgan 
vazifalarga m uvofiq m o slashtirishni am alg a oshiradi.
N u tq faoliyati b a rc h a bloklarning birgalikda ishlashi natijasida vujudga 
keladi. S h u bilan birga h a r bir blok n u tq j a r a y o n id a alohida, maxsus 
o ‘ziga xos xususiyati bilan ishtirok etadi.
N u tq n in g akustik belgilarini ajratib k o ‘rsatish va differensiyalash n u tq - 
eshitish analizato ri kortikal a p p a ra tla rn in g a n a litik -sin tetik faoliyati bilan 
ta ’m inlanadi. B unga miya qobig'i markaziy va old m o t o r quyi b o ‘linmalari 
sohasi bilan b o g ‘liq b o ‘lgan b o sh m iya qo b ig 'i (V ernike doirasi)ning s o ‘l 
yuqori ikkilam chi qism lari kiradi.
N u t q a k t i n i n g artikulatsiyalashuvi, m o t o r tashkil etilishi jarayoni nu tq
7

---

apparati muskullarining m urakkab tuzatuv ishini maxsus muvofiqlashtirish 
asosicla am alga oshiriladi. N u t q aktining m o to r quyi yig‘indisi m arkaziy 
qism larning ikkilamchi bo 'lim lari (kinestetik a p p a ra t) va chap o ‘ram
qism ining quyi b o ‘limlari (kinetik ap p arat) bilan t a ’m in lan ad i. M arkaziy 
q ism d a nutq a p p arati m u sk u llarid an y u b o rila d ig a n kinestetik sezgilar 
anal izi sodir b o ‘ladi. O 'r a m qism ida esa n u tq a k tin in g m o to r dasturi 
tashkil etiladi, q a to r nerv im pulslari, b ir h a r a k a td a n ikkinchi harakatga 
yengil o ‘J;ish im koniyatini t a ’minlovchi kinestatik m o d e lla r yaratiladi.
N u t q b ir lik la r in i t a n l a n i s h va u l a r n i n g k o m p e n s a t s i y a l a s h u v i ,
m a ’n o n in g n u t q ko 'rin ish ig a aylanish jaray o n i b o s h m iya qob ig 'in in g
eng yuqori darajada shakllanishidir. U , y a ’ni n u tq bosh suyagi old va 
ustki qismi u c h la m c h i b o 'lin m a la rin in g aralashuvisiz hosil b o 'lm a y d i. 
Bosh miya q ob ig 'in in g u c h la m c h i b o ‘limlari b i r t e k i s d a qabul qilinadigan 
a kustik-m otor axborotlarining fikrlash sxemasi va obrazlariga o ctkazilishini 
t a ’minlaydi. M iya qob ig 'in in g ustki qismida, s h u n in g d e k , keng aloqalarni 
anglatuvchi sxem a h a m shakllanadi.
Y o z m a n u t q jara y o n id a h a m bosh miya q o b ig 'in in g ensa va ensa- 
te p a qism larining turli bo'lim lari ishtirok etadi.
S h u n d a y qilib, n u tq j a ra y o n id a bosh miya q o b ig 'in in g turli qismlari 
tu rlicha ishtirok etadi. Bosh miya q obig‘i qaysidir qism ining jarohatlanishi 
n u tq faoliyati buzilishining o ‘ziga xos alo m atlarig a olib keladi. N u t q
jarayonining m iyada am alg a oshishi haqidagi m a ’lu m o tla r n u tq faoliyati 
b u z ilis h in in g etilogiyasi va m e x a n iz m la r i t o 'g ' r i s i d a g i tasa v v u rla rn i 
aniqlashtirishga im k o n beradi. Bu m a ’lu m o tla r b o sh m iy a n in g lokal 
j a r o h a t l a n i s h i d a g i n u t q b u z i l i s h l a r i n i n g tu rli s h a k l l a r i n i ( a f a z iy a )
differensial diagnostikasi u c h u n ju d a m u h i m b o 'lib , b e m o r la r nutqini 
tiklash ustida sam arali logopedik ish olib borish im k o n in i beradi.
Logopediya otorinolaringologiya, nevropatologiya, psixopatologiya, 
oligofreniya klinikasi, pediatriya bilan uzviy b o g 'la n g a n d ir. J u m la d a n , 
n u tq va eshitish a ’z olarining patologiyasi ( m a s a la n , to vush buzilishida) 
nafaqat buzilishlar etilogiyasini aniqlashga, balki tibbiy t a ’sir ko'rsatish 
bilan b o ‘ladigan logopedik ishlarni to 'g 'ri q o 's h ib olib borish u c h u n h a m
im kon beradi. M asalan, tov u sh n in g buzilishi q is m a n h iqildoq va tovush 
burishiqlari (g'u rralar, tu g u n c h a la r, p apillom alar, to vush burm alarining 
ch an d iq q a aylanishi va bosh q alar) ning turli o rg a n ik ja ro h a tla n is h id a n
hosil bo'lishi m u m k in . B unday hollardagi tovush buzilishining tovush 
apparati fiziologik ishini n o rm a lla sh tirm a y tu rib davolash m u m k in emas. 
Bu d o r i- d a r m o n , jarro h lik , fizioterapiya, psixoterapiya uslubida t a ’sir 
etish bilan t a ’m inlanadi.
N u t q buzilishining k o 'p g in a turlari m arkaziy asab tizim ining org anik 
shikastlanishi bilan bog'liq bo 'lib , u logoped va n ev ro p a to lo g -sh ifo k o r 
yoki psixonevrologning h am k o rlik d a ishlashi bilan aniqlanishi m u m k in . 
N u t q b u zilish i h o l la r id a ru h iy fao liy a tn in g tu r li b u zilishlari: ruhiy

---

rivojlanishda o r q a d a qolish, o ‘zini tu tis h va h i s - h a y a jo n h o lla rid a g i 
b u z ilish la r, d i q q a t - e ’tib o r , x o tira , aq liy fao liy at b u z ilis h la ri k o ‘zga 
t a s h l a n i s h i m u m k i n . N u t q b u z i l i s h l a r i n i u l a r n i n g p a y d o b o ‘lish
mexanizmlari tahlili, markaziy asab tizimi buzilishlari bilan bog'liq b o ‘lgan, 
birlamchi va ikkilamchi ruhiy faoliyati ishlarining ha m m a si psixonevrolog- 
s hifokorning x iz m a t doirasiga kiradi. Psix o n ev ro lo g -sh ifo k o r b o la n in g
aqliy jih ati h aq id a xulosa chiq arad i, n u tq iy kam chiligini tibbiy j i h a t d a n
aniqlaydi, talab etiladigan davo choralarini qo'llaydi.
N u tq buzilishining k o ‘pgina ko ‘rinishlari m iya rivojlanishining barvaqt 
sekinlashuvi bilan bogMiq. B u n d a y h o lla rd a log o p ed ik ish m a rk a z iy asab 
tizimini maxsus d o r i - d a r m o n l a r bilan d avolash orqaligina s a m a ra berishi 
m u m k i n . B u n d a y d a v o n i p s i x o n e v r o l o g - s h i f o k o r b e lg ila y d i. A y r im
p a y tla r d a n u t q b u z ilis h la ri h is - h a y a jo n li q o ‘z g ‘a lis h n in g k u c h a y is h i 
natijasida s o d i r b o ‘ladigan harakatdagi n o tin c h lik bilan q o ‘shiladi. B u n d a
bola maxsus d a v o la n g u n g a q a d a r lo g o p ed n in g ishi b e s a m a ra b o ‘laveradi.
N u t q n i n g a l o h i d a k o ' r i n i s h d a g i b u z i l i s h l a r i g a , m a s a l a n ,
d u d u q la n is h n in g ayrim turlari, m u tiz m g a yoki keskin ruhiy iztiroblar — 
q o 'rq ish , h ayajon, k o 'n ik k a n m u h itn in g alm ashinishi (yaqin kishilaridan 
ayrilish) va b o s h q a la r sabab bo'lishi m u m k in . U la rn in g p a y d o b o ‘lish 
v a q t i d a b o l a t e g is h li k u n t a r t i b i va d a v o g a m u h t o j b o 'l a d i ; fa q a t 
psixonevrolog-shifokor va lo gopedning h am k o rlik d a ish olib borishi unin g
s o g ‘ayib k e tis h ig a z a m i n h o z irla y d i. Bu m a ’l u m o t l a r n i n g h a m m a s i
s h u n d a n dalolat beradiki, lo gopediya pedagogik fan hisoblangani bilan u 
o ‘z oldidagi vazifalarini faqat tibbiyot fanlari va avvalo, nevropatologiya 
h a m d a bolalar psixologiyasi y o rd a m id a muvaffaqiyatli bajarishi m u m k in .
A n o m al bolalarni, shu ju m la d a n , nutqi buzilgan bolalarni h a m o ‘qitish 
va tarbiyalash nazariyasi asab tizimi tuzilishi, uning tivojlanish xususiyatlari 
va vazifalari haqidagi bilim lar asosiga quriladi.
L o g o p e d n u t q b u zilish in in g n e vrologik asoslarini bilishi, b o la la r 
psixopatologiyasi m asalalarini tushunishi kerak. U n d a oligofreniya va 
ruhiy rivojlanishning torm o zlan ish i, harakat va his-hayajonli buzilishlarda 
n a m o y o n b o ‘l a d i g a n , b o l a l a r d a g i r u h i y b u z i l i s h l a r n i n g e n g k o ‘p 
u chraydigan shakllari haq id a h a m t a s a w u r boMishi lozim . Bu b ilim lar 
u n g a n u t q b u z ilis h in in g sa b a b la rin i t o ‘g ‘ri a n i q la s h d a , tu z a t i s h n i n g
sam arali rnetodlarini ta n la sh d a , bolani o ‘qitish va tarbiyalash h a m d a
un in g n uqsonli rivojlanishini oldini olishda y o rd a m beradi.
N evrop ato lo g iy a, psixologiya, oligofreniya klinikasi, eshitish, ko'rish, 
nu tq a ’zolari patologiyasi bilan aloqada b o'lish n u tq buzilishini farq qilgan 
ho ld a tashxis qilish u c h u n zarurdir. S h u n d a n kelib ch iq ad ig an bo'lsak, 
sen so r alaliya va eshitishning pasaygan hollaridagi n u tq buzilishlarini 
aniqlash, eshitish faoliyatini c h u q u r te kshirishni talab qiladi; oligofreniya 
va alaliya hollaridagi n u t q buzilishlarini belgilash ruhiy va s e n s o m o to r
rivojlanish xususiyatlarini, intellektning ahvolini aniqlashsiz b o 'lm ay d i.
9

---

T ib b iy o t f a n l a r i d a n m a ’l u m o t l a r l o g o p e d g a n u t q b u z i l i s h i n i n g
m exanizm lari, etilogiyasini o ‘r g a n i s h g a t o ‘g ‘ri yondashish u c h u n y o r d a m
b e r a d i , n u t q b u z i l i s h l a r i n i n g tu r li k o 'r i n i s h l a r i n i b a r t a r a f e t i s h d a
diagnostika va differensiyalashgan logopedik t a ’sir etish masalalarini to 'g 'ri 
hal etish im k o n in i yaratadi. Bolalarni turli tipdagi m axsus m uassasalarga 
t o ‘g ‘ri tanlash h a m tashxis q o 'y ish g a b o g ‘liqdir.
Logopediya tilshunoslik va psixolingvistika bilan uzviy b o g 'la n g a n . 
N u tq tillar birligining turli darajasi va ularning a m al qilish q o id a la rid a n
foydalanishni h a m n a z a rd a tutadi. U l a r h a r xil buzilishlarda tu rlic h a
buzilishi m u m k in . B o lan in g til norm alarin i o 'z la sh tirib olish q o n u n la ri 
va izchilligini bilish logopedik xulosalarni aniqlashtirishga y o rd a m beradi, 
logopedik t a ’sir etish tizim larini ishlab chiqish u c h u n z a r u r bo'Iadi.
Z a m o n a v i y lo g o p e d iy a n in g tizim li n u tq b u zilish in i o 'r g a n i s h va 
b a r t a r a f e tis h d a L.S. V igotskiy, A .R . L uriya, A. L e o n t e v n i n g n u tq
faoliyatining m u ra k k a b tuzilishi, idrolc jarayonlari va n u tq aytish sam arasi 
haqidagi t a ’lim o tig a a soslanuvchi psixolingvistika m a ’lu m o tla ri k en g
q o ‘llaniladi.
N u tq n i idrok etish va uning samaralari turli operatsiyalarni qam rab 
oladigan, murakkab ierarxik qurilishga ega bo‘lgan ko ‘p darajali jarayonlardan 
iboratdir. N uqt hosil bo'lish jarayonining har bir darajasi, h ar bir operatsiyasi 
o'zining lug‘atiga, birliklarni birlashtirish sintaksisiga ega.
N u tq buzilishlarini o ‘rganishda nu tq hosil bo'lish operatsiyalaridan 
qaysi biri buzilganligini aniqlash m u h im d ir. L ogopediyada A.S. Vigotskiy, 
A. Leontev, T.V. Ryabova to m o n i d a n ishlab chiqilgan nu tq hosil b o 'lis h
m o d e lla rid a n foydalaniladi.
A.S. Vigotskiy fikr bilan s o ‘z oralig‘idagi m u n o s a b a tn i fikrdan s o ‘zga 
va aksincha, harakat ja ra y o n i deb qarar, h arak a tn in g quyidagi jih atlarin i 
ajratib k o 'rs a ta r edi: m otiv-fikr-ichki n u tq -ta sh q i n u tq ; n u tq n in g tashqi 
(jism oniy) va s e m a n tik (ruhiy) jih a tla ri farq qilardi. T a s h q i n u t q d a
gram m atik va sem antik (ruhiy) qurilishlarning o ‘zaro m unosabatlari k o ‘zga 
tashlanadi. Ichki nu tq sem an tik jih a td a n tashqi n u tq q a aylanish strukturasi 
hisoblanadi. L. S. Vigotskiy ichki n u tq n i c h u q u r tahlil qildi, u n in g o ‘ziga 
xos xususiyatlarini ochib berdi.
A.A. L eontev, L.S-. Vigotskiy b a y o n qilgan n u tq jaray o n i qurilishiga 
asoslanib, n u tq paydo b o 'lis h in in g quyidagi jaray o n larin i ajratadi: m o tiv - 
fikr (nutq intensiyasi), ichki rejalashtirish, leksik kuchaytirish va g ra m m a tik
konstruksiyalash, m o t o r ishlab ehiqarish, tash q i nutq.
Leksik-gram m atik kuchaytirish bosqichi o ‘z mexanizmlari bilan ajralib 
tu ra d ig a n ikkita operatsiyani o ‘z ichiga oladi: sintaksis konstruksiyaning 
pa y d o b o 'lis h ishi h a m d a u n in g til darajasidagi alohida til kodlari va 
bo sh q a la rd a am alg a oshiriladigan leksik to'ldirish. S h u n d a n s o ‘ng m o t o r
ishlab chiqarishi dav o m etadi.
M isol u c h u n , alaliyani o 'rg a n is h d a psixolingvistik yondashish ana
10

---

•J
im
n u t q b u z ilish i m e x a n i z m i n i c h u q u r o c h i s h g a , n u q s o n n i n g tu z i l i s h i n i
n iiiq la s h g a , b u b u z i lis h n i til b u z ilis h i d e b b e lg ila s h g a i m k o n b e r a d i .
A faziya p a y tid a g i x ilm a-x il id r o k o p e r a ts iy a la r i tu rli s h a k l l a r d a
n u lq n in g buzilish xususiyatlarini a n iq la b olishga im kon beradi.
Psixolingvistik y o n d ash ish n u tq buzilishlarini tu z a tish yu zasid an olib 
horiladigan logopedik ishlarning samaradorligini oshirishga y ordam beradi.
L ogopediya u m u m iy , maxsus psixologiya va psix odiagnostika bilan 
c h a m b a r c h a s b o g ‘langandir. L o g o p e d u c h u n bolaning ruhiy rivojlanish 
q o n u n iy a tla r in i bilish, turli y o sh d a g i b o la la rn i p six o lo g ik -p e d a g o g ik
tekshirish rnetodlarini bilishi m u h im d ir. L o g o p e d a n a shu m e to d la r d a n
Ibydalanib, n u tq buzilishi turli k o ‘rinishlarini tabaqalashtirish va ularni 
in te lle k tu a l y e tis h m o v c h ilik , h i s - h a y a j o n l i va h a r a k a t j a r a y o n i d a g i
zaiflash u v lar bilan b o g ‘liq b o ‘lgan n u t q b u z ilis h la rid a n ajrata oladi. 
Psixologik bilim lar logopedga nafaqat n u t q n u q s o n in in g o ‘zini, balki 
u n d a n h a m oldin bolani k o ‘rishga, u n in g n u tq iy buzilishining ruhiy 
i ivojlanishidagi m u h im jih a tla r bilan b o l a d i g a n o ‘zaro aloqasini u m u m a n
t o ‘g ‘ri tu sh u n ish g a y o rd am beradi. Bu bilim unga turli yoshdagi b o lalar 
bilan aloqa b o g ‘lashga, ularning nutqi, nutqidagi xalaqit beruvchi omillar, 
x o tira s i, d i q q a t - e ’t ib o r i, i n t e lle k ti, o ‘z in i e r k in yoki h is - h a y a j o n l i
tutishlarini tekshirishda m a ’qul m e to d la rn i ta n la b olishga, shu n in g d ek , 
m a ’lu m yoshdagi bola faoliyati u s tid a n lo g o p e d ik ish olib b o rish g a 
k o 'm a k la sh a d i.