M. Y. Ayupova

Q ayta aloqa tushunchasi. 
Y u q o rid a aytib o 'tilg an id ek , m arkaziy n u tq
apparati t o m o n i d a n keladigan nerv im pulslari periferik nu tq apparati 
a ’zolarini h ara k a tg a keltiradi, lekin shu bilan birgalikda qayta aloqa ham
mavjud. U q a n d a y am alga oshiriladi? Bu aloqa ikki yo'nalishda: kinestetik 
va eshituv y o ‘li orqali o ‘z funksiyasini bajaradi.
N u t q aktini t o ‘g ‘ri am alga oshirishda u n i n a zo rat qilish zarur. Bu 
nazorat eshitish va kinestetik sezish orqali a m a lg a oshiriladi.
B u n d a n u tq a ’zolarining bosh miya p o ‘stlog‘iga keluvchi kinestetik 
sezgilar asosiy rol o ‘ynaydi. Aynan kinestetik nazorat qilish xatolarni bartaraf 
ctishga va to vush talaffuziga qad ar tuzatishlar kiritish imkoniyatiga ega.
Eshituv n azorati esa faqat to vush talaffuzi vaqtida am alg a oshiriladi. 
Eshituv n az o ra ti orqali inson o 'z talaffuzidagi k am chiliklarni sezadi. Bu 
kamchiliklarni b a rtaraf etish uch u n artikulatsiyani t o ‘g ‘rilash va uni nazorat 
qilish kerak.
Q aytish im pulslari n u tq organlaridan n u tq o rg an larin in g qay holatida 
xato (kam chilik) sodir bo'lganligini n a z o ra t qiluvchi m arkazga boradi. 
S o ‘ng m a r k a z d a n a niq artikulatsiyani hosil qiluvchi im pulslarni yuboradi. 
S h u n d a n s o 'n g y a n a hosil qilingan natija h aq id a im puls so d ir b o 'la d i. 
Eshituv n a z o r a ti a rtik u latsiy a bilan k e l is h m a g u n g a q a d a r bu d a v o m
etaveradi. Q a y ta alo q a xuddi doira b o 'y ic h a o 'z funksiyasini bajaradi 
deyish m u m k in . B u n d a im pulslar m ark azd an periferiyaga va periferiyadan 
m arkazga t o m o n intilishda dav o m etadilar.
S h u n d a y qilib, qayta aloqa am alga oshiriladi va ikkinchi signal tizimi 
shakllanadi.
Q ayta aloqa tizimi nu tq organlari ishining a v to m a tik boshqariluvini 
t a ’minlaydi.
Bolalar nutqining rivojlanishida ko‘rish ya eshitishning roli
O d a m d a atrofdagi m uhit bilan aloqa bog'lashning yangi shakllari paydo 
bo'ladi. "Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosida, — deb yozgan edi
I.P. Pavlov, — o d a m fazasiga kelib nerv faoliyati m exanizmlariga nihoyatda 
katta q o 's h im c h a qo'shildi"1. Bu q o 's h im c h a o d a m d a nutq paydo bo'lishi 
va yangi signal tizim i vujudga kelishidan iborat bo'ldi. Organik dun y o
taraqqiyotining shu bosqichida m uhit bilan aloqa bog'lashning yangi, faqat 
od am g a xos b o 'lg a n ikkinchi signal tizimi q aro r topdi.
"B o'lg'u si o d a m d a , — deb yozadi l.P . Pavlov, — ikkinchi darajali 
signallar, birinchi signallarning signallari — talaffuz etiladigan, eshitiladigan 
va ko'riladigan s o 'z la r ko'rinishida paydo bo'lib, rivojlanib bordi va yuqori 
d arajada k a m o lg a yetdi"2.
1 I.P. Pavlov. T o ‘la asarlar to ‘plam i. Ill tom , 2-kitob. — М ., 1951. 335-b.
2 0 ‘sha asar, 345-b.
37

---

Bolaning nutqi rivojlanayotgan ikkinchi signal tizim ining birinchi 
s i g n a l t i z i m i t o m o n i d a n d o i m o a n i q i m p u l s l a r b i l a n q o ' l l a b -
q u w a tla n g a n d a g in a t o ‘g ‘ri shakllanadi. Birinchi signal tizim i sezgi hosil 
qiluvchi signallarga ega.
N u tq n in g t o ‘g ‘ri rivojlanishi u c h u n b o la n o rm a l eshitadigan b o ‘lishi 
m u h im d ir.
Eshitish organi b o la t u g ‘ilgan k u n id a n b o s h la b o q ishga tu sh a d i. 
H ay o tin in g ikkinchi haftasiga kelib, bolaning ovozga qulo q solayotganini 
k u z a tis h m u m k i n k i , bu e s h itu v a n a l i z a t o r i n i n g f u n k s io n a l j i h a t d a n
yetarlicha yetukligi h a m d a m arkaziy nerv tiz im id a eshituv d o m in a n ta si 
paydo b o ‘la olishini ko'rsatadi. H ayotining 2-oyiga kelib bola sifat jih a td a n
h a r xil tovushlarni ajrata boshlaydi. 3 -o y d an boshlab ovoz kelgan to m o n g a
qarash odati paydo bo 'lad i, bola 3 — 4 oylik b o ‘lib q olganda tovushlarning 
to n in i ajrata boshlaydi.
Bolalarda n u tq n in g eshitish b o ‘sag‘asi yosh ulg'aygan sari o'zg arib
boradi, 6,5 - 9,5 yashar bolalarda nutqni eshitish b o ‘sag‘asi katta yoshli 
bolalardagiga q arag an d a yuqori b o ‘ladi.
N u tq n in g rivojlanib borishida bolalarning kattalar bilan aloqa b o g ‘lab, 
suhbatlashishi k atta a h am iy atg a ega. Bu esa b o la n in g eshitib eslab qolish 
qobiliyati va lug‘at boyligini boyib borishiga y o rd a m beradi.
Sh u n d a y qilib, bola o 'z in in g artikulatsion a p p a ra t faoliyatini eshituv 
a n a liz a to rid an kelayotgan signallarga b o ‘ysundirish malakasini egallab 
boradi. Eshituv y o rd a m id a bola atrofdagilarning nutqini idrok etadi, unga 
taqlid qiladi va o ‘z talaffuzini nazorat qiladi.
L.V. N e y m a n va V.I. Beltyukovlarning olib borgan tekshirishlarining 
k o ‘rsatishicha, esh itu v n in g oz pasayishida h a m (2 0 —25 D b d a n k o ‘p 
b o ‘lm agan) ayrim tovushlarni idrok qilishda qiy inchiliklar yuzaga keladi. 
Eshitishning b u n d a y pasayishi nutq rivojlangunga q a d a r yoki eng ilk 
r i v o j l a n i s h d a v r i d a y u z a g a k e l s a , o d a t d a , n u t q n i n g u m u m i y
rivojlanmaganligiga olib keladi. T ovushlar talaffuzida buzilishlar b o ‘lar 
ekan, lug‘at boyligi va gram m atik tizim h a m yetarli darajada rivojlanmaydi.
T u g ‘m a k a r tu g 'ilg a n bo lalard a atro fd a g ila r n u tq ig a ta q lid qilish 
r i v o j l a n m a y d i . G u g u l a s h u l a r d a n o r m a l e s h i t i s h g a e g a b o ‘lg a n
tengdoshlaridagidek pay d o bo'ladi. Lekin u eshituv idroki to m o n id a n
m u s tah k am lan m ag an lig i sababli asta-sekin s o ‘nib boradi. Bu h o latlard a 
maxsus pedagogik t a ’sirsiz bolalarda nu tq rivojlanmaydi. Ilk yoshlik paytida 
bola tovush, b o 'g 'i n va atrofdagilarning so'z larini n o a n iq buzilgan ho ld a 
idrok etadi. Shu sababli b o lalar bir fo n e m a n i ikkinchisi bilan aralashtirib 
yubo rad ilar, n u tq n i y o m o n tu sh u n a d ila r. J u d a k o 'p ho llard a b o lalar 
o ‘zlarining n o t o ‘g ‘ri talaffuzlarini sezmaydilar. N a tijad a u odat tusiga 
kirib, tu rg ‘un bo'lib qoladi. Keyinchalik bu holat qiyinchilik bilan b a rta ra f 
qilinadi.
F o n e m a t i k idrok asta-sekin, talaffuzning shakllanishi bilan parallel
38

---

ravishda rivojlanadi. O d a td a , b o la 4 yoshga y e tg a n d a o 'z o n a tilidagi 
b a rc h a f o n e m a la rn i eshitish orqali ajrata olish qobiliyatiga ega b o 'la d i.
K o 'r is h h a m b o la n u tq in in g rivojlanishida m u h i m rol o 'y n a y d i . 
N u t q n i n g p a y d o b o ‘ 1 i s h i va u n i n g i d r o k q i l i n i s h i d a k o ' r i s h
a n a liz a to rlarin in g m u h i m rol o 'y n a s h i, t u g ‘m a k o ‘r b o la la rn in g k ech 
g a p i r a b o s h l a g a n l i g i b i l a n
t a s d i q l a n a d i .
K o ‘ r a d i g a n
b o l a
g ap iray o tg a n la rn in g til va lab h arakatlarini sinchkovlik bilan kuzatadi, 
ularni qaytarishga harakat qiladi. Odatdagi artikulatsion harakatlarni yaxshi 
taqlid qiladi.
B o l a n i n g r i v o j l a n i s h i j a r a y o n i d a k o ‘ r is h , e s h i t i s h v a b o s h q a
a n alizatorlar o ‘rtasida shartli aloqalar tizimi yuzaga keladi va u ta krorlanib 
turuvchi a lo q a la r bilan d o im o rivojlanib, m u s ta h k a m la n ib boradi.