bo‘lsa, u c h b o 'g 'in li so ‘zlarning ritm ik ohang tuzilishini am alga oshira
olishlari lozim . Tovush talaffuzi ustida ishlash jarayonida quyidagi
undosh
tovushlar bilan chegaralanish m um kin: p (b), m , t (d), n, к (g) x va у
tovushi. A gar tovush talaffuzi q o 'p o l buzilganicha qolaversa, u holda
so 'zning ritm ik-ohang tuzilm asi bilan chegaralanish m um kin. N utqni
tushunishda bo lalar predm etlarni ularning
funksiyasi bilan taqqoslashi,
asosiy b elg ilari b o 'y ic h a ta n ish p re d m e tla rn i k o 'rs a tis h i, lo g o p ed
to m o n id a n sujetli rasm lar detallarig a q o 'y ilg an k o 'c h irm a kelishikli
savollarga k o'rsata olish yoki qulay so 'z shaklida javob bera olishlari
lozim.
0 ‘qitishning uchinchi bosqichi — ikki tarkibli gap
Logopedik ta ’sirning asosiy vazifalari:
1. Quyidagi turdagi gaplarni g ram m atik jih a td a n to 'g 'r i
tuzishga
bolalarni o'rgatish: bosh kelishikdagi o t+ m uvo fiqlash tirilgan 3 shaxs
hozirgi zam o n fe’li.
2. U rg 'uli va urg'usiz unlilarni to 'g 'ri talaffuz qilish bilan birga 3
b o 'g 'in li so'zlam ing ritm ik — b o 'g 'in tuzilm asini am alga oshirish.
3. N utqn i tushunishda so'zlam in g g ram m atik shakllarini farqlash
bo 'y ich a olib borilgan ishni davom ettirish.
Bu bosqich gap hajmi<2-3 so'zga ko'paygan bolalar bilan ishlash
uchun m o'ljallangan. Bu bosqichda faol lug'at yangi kundalik — so'zlashuv
so'zlari bilan to'ldiriladi, am m o bu so 'z la r k o 'p in ch a aniq tushunchali
nisbatga ega bo'Im aydi va noaniq m a ’n o d a qo'llaniladi. Xususan,
bolalar
predm et nom larini harakat nomlari bilan va aksincha adashtiradilar. Ayrim
predm et nom lari o'xshash vaziyat bo'yicha boshqalari bilan almashtiriladi:
palto — ko'ylak, qalpoq - telpak va hokazo. A ynan bir so 'z bilan doim iy
o'xshash belgilarga ega va aksincha bo'lgan turli xil p redm etlar nom lanadi.
Aynan bir predm etni turli xil vaziyatlarda bola turlicha nom lashi m um kin.
Aqliy rivojlanish darajasi qanchalik past bo'lsa, so'zlam ing asosiy m a’nosini
q o'pol aralashtirish shunchalik baland b o 'lad i.
N u tq rivojlanishining bu davrida o 'tg a n davrlar xususiyatlari ham
k u z a tila d i: s o 'z l a r p o lis o m iy a s i, s o 'z l a m i n g o 'z a r o g ra m m a tik
bog'liqligining yo'qligi, uch bo'g'inli so 'zlard a b o 'g 'in la r eliziyasi, tovush
talaffuzining shakllanmaganligi.
Aniqlik maylidagi fe’llarda 3-shaxs fleksiylarini to 'g 'ri qo'llash hollarini
o n d a-so n d a uchrashi bu bosqichning boshq a bosqichlardan
farq qiluvchi
yangi sifati hisoblanadi.
Ayniqsa, logopedning nim a qilyapti? Savoliga o'xshash, hozirgi zam on
3-shaxsdagi fe’llarni qo'llash uquvining paydo bo'Iishini ijobiy hodisa
deb ta n olish m um kin.
N utqiy rivojlanishning bu bosqichida b olalar aynan b ir leksik negizli
turli xil fleksiylarni qo'llashni boshlaydilar. K o 'p in ch a so 'z qo'shim chalari
499
ona tili norm alariga m os kelmaydi. M orfem alar b o ‘yicha ajratilgan nutqiy
m aterialdan bolaning foydalanish holati uning kerakligicha rivojlanganligi
haqida guvohlik beradi. Biroq, bolalar tom o nid an q o ‘llanuvchi ko'pgina
gaplarda hali ham so‘zlar gram m atik jihatdan bog‘lanm ay qoladi. K o‘pgina
harakat nom larini bolalar fe’l bilan alm ashtiradilar: olish, olyapti; yem oq,
yeyapti; turm oq, turyapti;
Paydo bo'lgan harakat nom lari k o 'p in ch a
infm itiv shaklda buyruq
m aylida qo'llaniladi.
Bu d av rn in g x a ra k te rli belgisi — b o la la r to m o n id a n h a ra k a t
nom larining butunlay tushirib qoldirilishi hisoblanadi va ularning spontan
nutqlarida quyidagicha gap konstruksiyalari ustunlik qiladi:
1. F e’l tushirib qoldirilgan gaplar, masalan:
A) Subyekt + harakat obyekti.
B) Subyekt + harakat joyi.
2. Hozirgi zam on fe ’li o 'rn ig a infinitiv qo'llaniladigan gaplar.
F e’llarning imperativ-infmitiv shaklini yoki ularning asosini noqonuniy
q o 'lla sh rivojlanm ag an n u tq d a uzoq m u d d at saq lan ad i. H arak atg a
chorlovchi so'z shakllari yoki taqiqlarni bolalar ko'pincha o'ziga qaratilgan
nutq kabi eshitadi, so 'n g ra uni hech qanday o'zgartirishlarsiz o 'zining
shaxsiy bayonlarida qo'llaydilar.
T o 'g 'ri tuzilgan g ra m m a tik stereotiplarn ing paydo bo 'lish i
bilan
agram m atik konstruksiyalar "siqib chiqarilm aydi" va yangi o'zlashtirilgan
so'zlardan gaplar tuzish eski nam una bo'yicha davom etaveradi.
Bolalar tom onidan qo'llanuvchi so 'zlar tovush m unosabatiga k o 'ra
shakllanm aganligicha qoladi: til uchini yuqoriga ko'tarishni talab qiluvchi
nutq tovushlari bo'lm aydi, undosh tovushlar ketm a-ketligi y o 'q b o 'lad i,
k o 'p bolalar tovush o 'rn in i o 'rn a ta olm aydilar. B undan tashqari tovushlar
artikulatsion usuliga k o 'ra aralashtiriladi. Biroq, ko 'pgina bolalar urg'uli
va urg'usiz b o 'g 'in larn i to 'g 'ri ajratish bilan birga uch b o 'g 'inli so 'z la r
tuzilishini am alga o sh ira o ladilar. T o 'r t b o 'g 'in li so 'z la rd a b o la la r
b o 'g 'in la rn i tushirib qold irad ilar. Tovush talaffuzi q anchalik yaxshi
shakllansa, bir qator unlilarning boshqa qator unlilar bilan aralashib ketishi
(hosil bo'lishi o 'rn ig a k o 'ra ) holati kam ayadi. S o 'zlararo gram m atik
aloqaning yo'qligi, so 'z la m in g ritm ik -b o 'g 'in
tuzilishining buzilishi va
tovushlarning aralashib ketishi va q o'pol buzilishi bunday bolalar nutqini
haddan tashqari avtonom lashtiradi. Bu nutq ularga to 'liq m uloqot vazifasi
bo'lib xizmat qilolm aydi.
Shu bilan birga aynan bir so'zning morfologik ajratilgan shakllarining
dastlabki belgilari bo lalar nutqida paydo bo'lsa, buni "nutqiy tan glik”
sifatida xarakterlash m u m k in (uxlash, uxla, uxladi, ux iadilar). Shu
daqiqadan boshlab nutqiy rivojlanish dinam ikasi turli bolalarda tu rlich a
bo'lishi m um kin: b a ’zilar frazali nutqni tez o'zlashtiradilar, boshqalarda
bu uzoqqa cho'ziladi va logopedik ishda buni e ’tiborga olish kerak.
