M. Y. Ayupova

Logopedik ishning yakuni
O g'zaki nutqni shakllantirish bosqichida olib boriladigan logopedik 
ish yakunida bolalar passiv lug'atlarida predm et va harakatlarni ularning 
so 'z belgisi bilan taqqoslashga o'rganishlari lozim. Bolalarning passiv 
lug'ati quyidagilardan iborat bo'ladi:
1. Bola doim iy ko'ruvchi p redm et nom lari.
2. O 'zi yoki tanish kishilari bajargan xatti-harakatlar nom lari.
3. Ayrim holatlar nom lari (issiq, sovuq, iliq).
Bolalarda kattalar so ‘ziga taqlid qilish ehtiyojini paydo qilish zarur.
So ‘z taqlidi faoliyati kattalar tomonidan hech qanday tuzatish kiritilmay,
istalgan nutq-tovushlarda ifodalanib namoyon bo ‘ladi.
495

---

Q ‘qitishning ikkinchi bosqichi — dastlabki so‘z shakllari
Logopedik t a ’sir k o ‘rsatishning asosiy vazifalari:
1. Bolalarni quyidagi turdagi ikki so‘zli gaplarni to ‘g ‘ri tuzishga 
o ‘rgatish: m urojaat + buyruq (buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalangan), 
buyruq+predm et nom i (tushum kelishigidagi ot).
2. Ayrim kundalik so'z birikm alarini yodlatish.
3. So'zning urg'uli b o 'g 'in in i talaffuz qilish.
4. O 'zgalar nutqini tushunish hajm ini kengaytirish.
Bu bosqich bayon qilishda (gapda) ikki-uchta, b a’zan to 'rtta am o rf 
so'zlarni hech b ir gram m atik bog'lovchilarsiz bog'lash im koniyati mavjud 
bolalar bilan logopedik ish olib borishga m o'ljallangan. Bolalarning am orf 
so'zlari bir-ikki, kam dan-kam uch b o 'g 'in d a n , shuningdek, so 'z tovush 
taqlididan iborat bo'ladi.
S o'z boyligi m iqdori va am orf gaplar hajmi tarli xil bo'lishi m um kin, 
am m o ushbu davrning xarakterli belgisi — so'z o'zgartirish qobiliyatining 
butunlay yo'qligidan iborat. Bolalar o 'z nutqlarida atrofdagilar nutqidan 
o'zlashtirilgan, "asoslangan" shakldagi so'zlarni qo'llaydilar. M asalan, 
barcha kelishik shakllari o 'rn id a b o sh kelishik, birlikdagi shakl qo'llaniladi. 
B irm uncha nutqi rivojlangan bolalarda gohida aynan bir so'zning ikki 
shaklini uchratam iz. M asalan: m ashinani "dit" deb nom laydi, am m o 
nim ada ketyapm iz? Savoliga "ditta" deb javob beradi. Bu davrda nutq 
holati sintaktik konstruksiyalarining butunlay yo'qligi bilan xarakterlanadi. 
Darak gaplarni tuzishda harakat nom lari yo butunlay bo'lm aydi yoki 
infinitiv-im perativ shakllarda va uning fragmentlari bilan ifodalanadi yoki 
"tugallanmagan" aniqlik fe’lida aks ettiriladi. Bola nutqida so'zlar — harakat 
nom lari qanchalik k o 'p bo'lsa, uning rivojlanishi darajasi shunchalik 
yuqori bo'ladi.
Ayrim hollarda, so 'z o'zgartirishning to 'la shakllanm aganligi holatida 
ham gram m atik jihatdan to 'g 'ri tuzilgan so'z birikmalari uchrashi m um kin.
Ayrim bolalar k o 'p ro q bir so'zdan yoki ikki so 'zd an iborat gaplardan 
foydalanishni davom ettiradilar, boshqalari esa to 'rt va un dan ortiq so'zli 
gaplar hajm ini va lug'at boyligini kengaytiradilar. Eslatib o 'tam izk i, 
norm ada 3 va u n d an ortiq so'zlardan tuzilgan gaplar gram m atik jih atd an
to'ldirilm ay qolishi m um kin emas
Agar n u tq n in g norm al rivojlanishi u ch u n oh ang ni ju d a e rta va 
nihoyatda aniq amalga oshirish xarakterli xususiyat hisoblansa (bu holatda 
s o 'z d a g i u rg 'u o 'r n in i ju d a e rta o 'z la s h tiris h m u m k in ), u h o ld a
rivojlanmagan bolalar nutqi b o 'g 'in eliziyasi deb nom lanuvchi, so'zlardagi 
b o 'g 'in lar m iqdorini qisqartirish bilan to 'lib toshadi.
N u tq tuzilishi ritm ikligini idrok qila olmaslik bolani so'zn ing ritm ik- 
ohang tom onini qiyinchilik bilan o'zlashtirishiga olib keladi. B uning 
natijasida so'z uzoq vaqtga qadar o'zining b o 'g 'in m a -b o 'g 'in ifodasini 
to p a olmaydi.
496

---

Keyinchalik ayrim bolalar sh e’rlarni qiyinchilik bilan yodlaydilar, 
chunki ular she’riy shaklning ritm va qofiyasini payqay olm aydilar.
K o ‘p d a n b u y o n m a ’lu m k i, o ‘rg a n ila y o tg a n n u tq iy riv o jlan ish
darajasidagi bolalarning turli b o ‘g ‘in tuzilm asiga ega so'zlarni talaffuz 
qilish qobiliyati, so 'z la rn i gapga b irlashtirish im koniyati bilan uzviy 
bog'liqdir. Ikki, so'ngra uch so 'zn i jum la (h a tto am o rf-o 'za k so'zlardan 
iborat) paydo bo'lgani zahoti, taqlid bo'yicha aw al ikki, so'ng uch bo'g'inli 
so'zlarni talaffuz qilish im koniyati yuzaga keladi, masalan: m ashina so'zi- 
"mosina", "osina", "posina".
Q oidagi k o 'ra , q o 'llan u v ch i s o 'z la m in g fo n e tik tarkibi erta nu tq
onto g en ezid ag i to v u sh lar b ilan c h e g a ra la n g a n b o 'la d i, am m o n u tq
rivojlanishining bu bosqichida norm aga q arag an d a ularning to 'p la m i 
kam bag'alroqdir.
S o'z o'zgartirishni qo'llay olm aydigan b o lalar bilan olib boriladigan 
logopediya ishining asosiy shartlaridan biri n u tq n in g m azm un tom onini 
rivojlantirishga yordam beruvchi tadbirlar o 'tkazishdir. Ekspressiv nutqqa 
bolaga tushunarli va uning imperessiv nutq id a m avjud bo'lgan narsalar 
o'tkaziladi.
Nutqni tushunishni rivojlantirish
N u tq rivojlanishining bu darajasida n u tq n i tu sh u n ish k o 'p in c h a
noaniqligi bilan xarakterlanadi.
Bolalarning predm et m iqdorini (k o 'p -k a m -b itta ), kattalikni (katta- 
k ichik), t a ’m n i (sh irin -s h o 'r), sh u n in g d e k , p re d m e tla rn in g fazoviy 
joylashuvini (agar bu p redm etlar bola u ch u n odatdagi joylarida tursa) 
farqlashga o'rganishi m aqsadga m uvofiqdir. A gar bo la qunt bilan rang 
yoki kattalikni ularning so'zli belgisi bilan taqqoslay olm asa u holda rang 
nom larini eslab qolish bo'yicha ishni b irm u n ch a keyingi m uddatlarga 
qoldirib p re d m e tla rn i rangi yoki kattaligi b o 'y ic h a solishtirish bilan 
chegaralanish kerak.
B olalarni, ayrim ot va fe’llarning birlik va ko'plikdagi gram m atik 
shakllarini farqlashga o'rgatishga alohida e ’tib o rn i qaratish lozim. Biroq, 
bunday vazifalar faqatgina ularda predm et m iqdori haqidagi tasaw urlari 
shakllangandagina m um kin ekanligini bilish lozim ; b itta -k o 'p .