1 sintaksis (SO’z birikmasi)

 
9 
Aniqlovchili birikma 
bitishuv
va 
moslashuv
yo’li bilan tuziladi. 
2.
To’ldiruvchili birikma
. Tobe qismi to’ldiruvchi vazifasini bajaradigan so’z birikmasi to’ldiruvchili 
birikma deb yuritiladi. Bunda qismlar o’zaro 
boshqaruv
yo’li bilan birikadi. Masalan: 
yoshlarga nasihat qilmoq, 
odamlarni qadrlamoq, talabalar uchun darslik, ilm-fan haqida so’zlamoq. 
3. Holli birikma
. Bu xil so’z birikmalarining tobe qismi hol vazifasini bajaradi. Holli birikmaning tobe va 
hokim qismlari o’zaro 
bitishuv
yoki 
boshqaruv
yo’li bilan bog’lanadi: 
yangicha fikrlamoq, birga ishlamoq, 
maktabdan qaytmoq, erta boshlamoq
. 
namuna: 
O‘zbekistonda 21-martda Navro‘z bayrami shod-xurramlik bilan nishonlanadi. 
1) O‘zbekistonda (qayerda?) nishonlanadi –
 holli birikma; 
2) 21-(nechanchi) martda – 
aniqlovchili birikma;
 
3) Navro‘z (qanday?)bayrami– 
aniqlovchili birikma; 
4) bayrami (nima?) nishonlanadi – 
ega va kesim;(so’z birikmasi emas) 
5) shod-xurramlik bilan (qay tarzda?) nishonlanadi – 
holli birikma. 
6) (21)-martda(qachon?) nishonlanadi. - 
holli so’z birikmasi 
3 ta holli, 2 ta aniqlovchili birikmalar mavjud.
So‘z birikmalarini aniqlash yo‘llari.
Agar gap tarkibida ega va kesim qatnashgan bo‘lsa, ulardan tashqari 
nechta mustaqil so‘z (yordamchi so‘z emas) qo‘llangan bo‘lsa, so‘z birikmasi soni ham shuncha bo‘ladi: 
Laylo 
ertalab maktabga ketgan edi 
gapida 
ketgan edi
kesim, 
Oygul 
ega vazifasida qo‘llangan, ulardan tashqari ikkita 
mustaqil so‘z mavjud: 
ertalab
va
maktab 
so‘zlari. Demak, ushbu gapda 2 ta so‘z birikmasi mavjud ekan: 
1) ertalab 
ketgan edi; 2) maktabga ketgan edi.
Agar gap egasiz bo‘lsa yoki egasi yashiringan bo‘lsa, gap tarkibida faqat kesim qatnashgan bo‘lsa, kesimdan 
tashqari nechta mustaqil so‘z (yordamchi so‘z emas) qo‘llangan bo‘lsa, so‘z birikmasi soni ham shuncha bo‘ladi: 
Ertalab maktabga ketgan edi 
gapida 
ketgan edi
kesim ekanligi ma’lum, ega vazifasida so‘z – 
u
olmoshi 
yashiringan. Demak, ushbu gapda 2 ta so‘z birikmasi mavjud ekan, chunki kesimdan tashqari ikkita mustaqil so‘z 
mavjud: 
ertalab
va
maktab 
so‘zlari: 
1) ertalab ketgan edi;2) maktabga ketgan edi.
Lekin ushbu qoidani hamma vaqt ham talqin qilib bo‘lmaydi, ayniqsa, gapda uyushiq bo‘laklar qatnashgan 
bo‘lsa: 
Sportchi yigit va qizlarimizning shijoatiga, fidoyiligiga tahsinlar aytamiz.
Ushbu gapda ega 
(biz)
qo‘llanmagan, 
tahsinlar aytamiz
kesim bo‘lib kelgan. Kesimdan tashqari beshta mustaqil so‘z mavjud, demak 
so‘z birikmasi soni ham beshta deb xulosa chiqarishga shoshilmaslik lozim, chunki gapda uyushiq bo‘laklar 
qatnashgan. So‘z birikmasining soni nechtaligini aniqlaymiz: 
1) sportchi yigitlarimiz; 2) sportchi qizlarimiz; 3) 
yigitlarimiz(ning) shijoati; 
4) qizlarimiz(ning) shijoati; 5) yigitlarimiz(ning) fidoyiligi; 6) qizlarimiz(ning) fidoyiligi; 7) shijoatiga 
tahsinlar aytmoq; 8) fidoyiligiga tahsinlar aytmoq.
Demak, so‘z birikmalari soni 8 ta ekan.
 
Yordamchi so‘zlar mustaqil ma’noni ifodalay olmagani uchun ular yakka o‘zi so‘z birikmasida hokim yoki 
tobe so‘z bo‘la olmaydi. 
Shuningdek, ba’zi bir so‘zga teng keladigan birliklarni ham so‘z birikmasida alohida-alohida ajratib olish 
maqsadga muvofiq emas: 
«O‘tkan kunlar» asarini maroq bilan o‘qib chiqdim
gapida 
«O‘tkan kunlar»
bir 
tushunchani ifodalagani uchun, uni alohida qaysi kunlar? deb bitishuv qilib olish noo‘rin. 
Qo‘shma, takroriy, qisqartma so‘zlar, iboralar tarkibidagi so‘zlar ham so‘z birikmasining hokimlik yoki 
tobelik bo‘laklariga ajralmaydi: 
1992-yilda O‘zbekiston BMTga a’zo bo‘ldi.1) 1992-yilda a’zo bo‘ldi; 2) BMTga 
a’zo bo‘ldi. 
Demak, so‘z birikmalarini aniqlashda eng muhimi so‘zlarning o‘zaro munosabati hisoblanadi. So‘zlarning 
qayerda joylashuvi esa deyarli ahamiyat kasb etmaydi.