Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълимвазирлиги мирзо улуғбек номидаги

ХОСИЛДОРЛИК ВА СУҒОРИШ СУВИ БИЛАН 
ТАЪМИНЛАНГАНЛИК ЎРТАСИДАГИ АЛОҚАЛАРНИ 
МОДЕЛЛАШТИРИШДАГИ МАВЖУД ЁНДОШУВЛАР. 
ТИМИ Бухоро филиали асс Қодиров З.З,
асс Иноятов И, ассБарноева М,
Барчамизга маълумки ҳозирги пайтда юзага келаѐтган сув танқислиги 
шароитида мавжуд сув ресурсларидан самарали ва оқилона фойдаланиш 
муҳим аҳамиятга эга. Ҳар қандай хўжаликда кам сув сарф қилиб юқори 
хосилдорликка эришиш асосий мақсад ҳисобланади. Бу ишни амалга 
ошириш ҳамда мавжуд қонуниятлар ва усуллардан фойдаланган холда 
унданда мукаммалроқ моделини яратиш мақсадида илмий изланиш олиб 
бордик ва қуйидаги натижаларга эришдик. 
Бу соҳада илмий изланишлар олиб борган олимлардан бири бу 
проф.Р.К.Икромовдир. Унинг тадқиқотларида замонавий инструкцияларда 
сув билан таъминланганлик умуман олганда вегетацион давр учун 
баҳоланиши кўрсатилган. Сув билан таъминланганликнинг илмий асоси - 
хосилдорлик қишлоқ хўжалик экинларининг турли табиий – иқлим 
районларидаги сув истеъмолига эмпирик боғлиқлигидир. Бу муаммо билан 
Б.Г.Коваленко, С.Лисогоров, M.М.Кабаков, Г.И.Горбачева, Д.В.Циприс, 
Л.Догановская, Ф.А.Муминов, Т.А.Трунова, Г.М.Хасанханова ва бошқалар 
шуғилланишган.
Сув ресурслари тақчиллиги шароитларида сув ва ернинг кам 
махсуллиги ҳолатида нафакат бутун вегетацион даври учун сув билан 
таъминланишини, балки унинг шу давр ичида тақсимланишини ҳам
ҳисобга олиш керак бўлади (яъни, қишлоқ хўжалиги экинларини суғориш 
тартиби). Р.К.Икромов фикрича, бу нарса хозирги вақтда кадастр олиб 
боришда бажарилмаяпти. Сувни вегетацион давр мобайнида тўғри 

---

140 
тақсимлаш (суғориш тартиби) суғориш сувини 15-20% га тежаш ва пахта 
хосилини 2-3 ц/га ортттириш имконини беради. 
Г.М.Хасанханова томонидан пахта хосилдорлигининг ялпи шоналаш 
босқичи бошланишигача сув билан таъминланганликка эмпирик 
боғлиқлиги аниқланган. 
Унга кўра: 
6
,
43
364
,
0
002
,
0
2












x
a
m
P
P
x
a
m
P
P
x
a
m
O
O
O
O
У
У
; (1) 
Бу ерда: 
x
a
m
У
У
- хосилдорликнинг унинг максимал қийматига нисбати, %; 
x
a
m
P
P
O
O
- суғориш меъѐрининг унинг максимал хосилдорликдаги қийматига 
нисбати , %. 
Шоналаш (гуллаш) даври учун боғлиқлик қуйидаги тенглама билан 
таърифланади:
77
,
11
919
,
1
008
,
0
2












x
a
m
P
P
x
a
m
P
P
x
a
m
O
O
O
O
У
У
; (2) 
Сув билан таъминланганликни баҳолаш мақсадида белгиланган 
қишлоқ хўжалик экини ѐки алмашлаб экиш массиви учун сув бериш 
максимал 
хосилларни 
етиштириш 
шартларига 
мувофиқ 
талаб 
доирасидаги(меъѐрий) билан таққосланади (Беспалов, 1986).
Хосилнинг сув тартиби билан боғлиқлиги ўсимликлар хаѐтидаги 
омилларнинг бир хил қимматга эгалиги қонунида ўз аксини топган бўлиб, 
унинг моҳияти шуки, юқори ва барқарор хосил олиш ўсимликларнинг барча 
талабларига мувофиқ равишда барча омиллар билан бир вақтнинг ўзида 
таъминланган ҳолдагина амалга ошиши мумкин. 
Айниқса, «хосилдорлик-сув истеъмоли» боғлиқликларини ўрнатиш 
масалаларига катта қизиқиш суғориш сувидан у айниқса тақчил бўлган 
шароитларда фойдаланишни рационализация қилиш муаммоси ва хосилни 
программалаштириш фикрларини ривожлантириш билан боғлиқ равишда 
юзага келди. Мавжуд «хосилдорлик-сув истеъмоли» моделларини шартли 
равишда статик, ва динамик (И.С.Шатилов терминологияси бўйича 
эмпирик - статик ва имитацион-моделли) турларга ажратиш мумкин. Статик 
моделларда хосил вақт бўйича ўртачалаштирилган ташқи муҳит омиллари 
функцияси ва агротехник усуллар параметрлари сифатида белгиланади. 
Динамик моделлар ўсимликларнинг ўсишини, уларнинг ривожланишини, 
тупроқ тартибини, тупроқнинг озиқланиш тартиби динамикасини, сув 
тартиби динамикасини ва метеорологик шароитларни моделлаштирувчи 
дифференциал тенгламалар тизимидан иборат.
Ўз навбатида статик моделлар линияли ва линиясиз, бир омилли ва 
кўп омилли турларга бўлинади. Бу моделлар қуйидагилар асосида 
яратилади:
1.
Мавжуд тажриба ахбороти; 
2.
Ишлаб чиқариш маълумотлари; 
3.
Махсус ўтказилган қишлоқ хўжалик экинларини сув истеъмолида 
чеклаш бўйича тажриба натижасида олинган ахборот. 

---

141 
Турли табиий иқлим шароитлари учун турли қишлоқ хўжалик 
экинлари 
учун 
«хосилдорлик-сувдан 
фойдаланиш» 
алоқаларини 
моделлаштириш 
билан 
.В.Воропаев, 
Б.Г.Коваленко, 
С.Лисогоров, 
М.М.Кабаков, Ф.А.Муўминов, Е.П.Галямин ва бошқалар шугғилланган.
Чунончи Н.М.Кабаков қуйидаги формулани таклиф этади: 


max