1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

4. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari
Pul uzoq zamonlardan beri odamlarga ma’lum. Pulning 
kelib chiqishi turli nazariyotchilar tomonidan tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan bogʻliq 
holda tushuntiriladi. Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy kontseptsiyalari mavjud boʻlib, 
ular orasida ratsionalistik va evolyutsion kontseptsiyalar muhim oʻrin tutadi. 
Ratsionalistik kontseptsiya pulning kelib chiqishini kishilar oʻrtasidagi bitim,
kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. 
Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash chogʻida qiymatlarning 
harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin boʻlishiga asoslanadi. Pulning oʻzaro kelishuv 
sifatida amal qilishi toʻgʻrisidagi mazkur gʻoya XVIII asrning oxirlarigacha hukm surdi. Pulning kelib 
chiqishiga subyektiv psixologik yondashuv koʻplab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning qarashlarida 
ham uchrab turadi. Ularning fikricha, pul kategoriyasi obyektiv iqtisodiy kategoriya boʻlmay, kishilar 
kelishuviga yoki davlatning xohishiga bogʻliq boʻlgan yuzaki, subyektiv kategoriyadir. 
3-rasm. Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qoʻshilgan miqdor nafliligi
nazariyasining oʻzaro aloqasi hamda bir-birini toʻldirishi.
Pul kelib chiqishining evolyutsion kontseptsiyasiga koʻra ular ijtimoiy mehnat
taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan.
Qiymat 
shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami 
ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin. Bir tovarning qiymati 
uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi (T-T). Bir qarashda ayirboshlash bitimida har ikkala 
tovar ham bir xil rol oʻynaydigandek koʻrinadi. Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar oʻz qiymatini 
boshqa tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini oʻzida ifodalab, 
ekvivalent rolini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi mana shu yerda 
pulning dastlabki kurtagi paydo boʻladi. Pulning paydo boʻlishi va rivojlanishida qiymat shakllarining 
rivojlanish bosqichlari muhim oʻrin tutadi. Umuman olganda qiymatning