1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi naflilikka
aytiladi.
Ne’matlar tovar boʻlishi uchun, ular ayirboshlashga moʻljallangan, ma’lum mehnat sarflangan, bozorga 
sotishga chiqarilgan boʻlishi zarur. Shunga koʻra, tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, oʻz 
iste’moli uchun emas, balki boshqalarning iste’moli uchun bozorga sotish maqsadida tayyorlanadigan 
mahsulotdir. Tovarning natural-buyum va ijtimoiyiqtisodiy tomonlari, xususiyatlari ana Shundan kelib 
chiqadi. Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi naflilikka ayirbosh 
qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg donga ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan 
tovarlarning bu miqdoriy nisbatida ularning almashuv qiymati ifodalanadi. Qiymatning mehnat 
nazariyasi tarafdorlari
3 
fikriga koʻra, tovarlar qiymatining umumiy asosi boʻlib mehnat hisoblanadi, shu 
sababli ular ma’lum miqdorlarda bir-biriga tenglashtiriladi. Tovarlarning ogʻirligi, hajmi, shakli va shu kabi 
tabiiy xususiyatlaridan birortasi qiymatning umumiy asosi boʻla olmaydi. Ayirboshlashning zarur sharti 
boʻlib tovarlarning turlicha nafliligi 
1 
Борисов Е.Ф. Экономическая теория: учеб. – 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 
2005, с.144. 
2 
Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, 
А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. – М.: ИНФРА-М, 2005, с.143. 
3 
Tovar qiymatini mehnat bilan aniqlashga yondoshuvlarida ma’lum farqlar mavjud boʻlsada ularga A.Smit, 
D.Rikardo, U.Petti, J.S.Mill va boshqa ayrim iqtisodchilarni, ularning izdoshlarini kiritish mumkin.
hisoblanadi. 
Biroq, turli tovarlarning nafliligi sifat jihatidan farq qilish bilan birga miqdoriy 
oʻlchamga ega emas. Miqdor jihatdan taqqoslash uchun tovarlarda mavjud boʻlgan umumiy narsa – 
ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir. Tovarlar oʻlchovdosh boʻlishining boisi shuki, bularning 
hammasi umuman inson mehnati mahsulidir, ya’ni inson kuchi, miyasi, mushagi, asablari va hokazolari 
sarfning mahsulidir. Tovarda mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini tashkil qiladi. Bu qiymat 
tovar ayirboshlaganda koʻrinadi, Shuning uchun almashuv qiymati (ya’ni iste’mol qiymatlarini 
ayirboshlash nisbati) qiymat shakli boʻlib, uning ichki mazmunini tashkil etadi. Bu holat L.M.Kulikov 
tomonidan qiymat va almashuv qiymatini tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida ajratilib 
koʻrsatilishida namoyon boʻladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va uni sotish (koʻpincha qisqacha 
qilib «ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar) qanchaga tushganligi ifodasidir. Tovarni 
ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, oʻz xarajatlarini qoplashni istaydi, 

---

biroq bozorda boshqacha nisbatlar tarkib topishi mumkin. Endi ularni boshqa koʻrsatkich – almashuv 
qiymati ifodalaydi. Bu bir tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy nisbatdir».
4 
Tovarning oʻzi esa 
ikki tomon – naflilik va qiymatning uzviy birligidan iboratdir. Shu oʻrinda ta’kidlash lozimki, L.Kulikov 
tomonidan qiymatga berilgan yuqoridagi ta’rif 
ba’zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yoʻl qoʻyiladigan yanglish fikrlardan ham holi emas. 
Ya’ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan ayniylashtirilishini u tomonidan yoʻl qoʻyilgan xatolik 
deb hisoblaymiz (ishlab chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi boʻlib, miqdor jihatidan undan kamdir). 
Tovar qiymatining miqdori