Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

Informatsiyadan voz kecha olmaslik
– bu ma’lumot uzatuvchining o’zi 
jo’natgan ma’lumotlardan tonmasligini ta’minlab beradi. Bu ham 
electron raqamli imzo va sertifikat orqali ta’minlanadi. 
Endi electron raqamli imzo hosil qilishda ishlatiladigan bir qancha 
ommabop algoritmlarni ko’rib chiqamiz. Muloqotdagi ikkala tomon 
shifrlangan ma’lumotlarni o’zaro almashina olishlari uchun ular ishlatadigan 
algoritm va kalit (
komp’yuter texnikasi ishlatilganda kalit bu son yoki sonlar 
ketma-ketligidir
) to’g’risida kelishib olishlari lozim. Shifrlash algoritmlari bir 
necha yillar davomida yaratiladigan va sozlanadigan matematik funktsiyadir. 
Ba’zi bir algoritmlar barchaga ma’lum va mashhur bo’lsa, boshqalari mahfiy 
va konfidentsialdir. Eng taniqli ommabop algoritmlar sifatida RC4 va DES 
(3DES, DESx) algoritmlarining turli variantlarini ko’satish mumkin. IDEA 
algoritmi esa konfidentsal bo’lib, AQSH xukumati tomonidan ishlab 
chiqilgan va uning qandayligi hech kimga hech qachon ma’lum qilinmaydi. 
Yuqoridagi algoritmlarda kalit – ma’lumot almashinish haqida o’zaro 
kelishayotgan tomonlargagina ma’lum bo’lgan hamda shifrlash algoritmlari 
tomonidan ishlatiladigan mahfiy son bo’ladi. Shifrlash usullari barcha 
foydalanilishi uchun mo’ljallangan va konfidentsial turlarga bo’linadi. 
Foydalanuvchi o’z shart-sharoitlaridan kelib chiqib va qo’yilgan talablarga 

---

252 
qarab unisini yoki bunisini o’z faoliyatida ishlatishi mumkin. Shifrlash 
usullarining esa ikki asosiy turi mavjud: simmetrik kalitli shifrlash va oc hiq 
kalitli shifrlash tizimlari. Bir qancha sabablarga ko’ra, simmetrik kalitli 
shifrlash usullaridan oldinroq foydalanila boshlandi. Uning amalga oshirilishi 
uchun ma’lumotlarni shifrlash va deshifrlash maqsadlarida bittagina kalit 
ishlatiladi. Bu kalitdan ikki shaxs orasida ma’lumot almashinish uchun 
foydalaniladi. Agarda ma’lumot almashinish jarayonida bir nechta inson 
ishtirok etsa, u xolda ularning har biri ma’lumot almashinuvchi shaxslar 
biladigan o’z shaxsiy kalitlariga ega bo’lishlari lozim. Shuning uchun ham bu 
xolda ma’lumot almashinishda ishtirok etadigan shaxslar soni ortib borishi 
bilan kalitlar soni ham geometrik progressiya tezligida osha boshlaydi. Bu 
xolda bir vaqtning o’zida ikki kishi bitta kalitga egalik qilgani uchun u yoki 
bu xujjatni jo’natuvchi kim ekanligini aniqlashning yoki identifikatsiya 
qilishning imkoniyati bo’lmaydi. Simmetrik shifrlashning eng ko’p 
ishlatiladigan protokoli 1976 yilda AQSH davlati tomonidan kritik bo’lmagan 
informatsion massivlarini himoya qilish uchun ishlatishga mo’ljallangan 
kriptografik standart – RC4 (
Rivest cipher 4
) va DES (
Data Encryption 
Standart
) hisoblanadi.
Shifrlashning chidamliligi foydalaniladigan kalitning ham chidamlilik 
darajasiga bog’liq bo’ladi. Chidamlilik ikki ko’rsatgich orqali – kalitning 
uzunligi va uning tasodifiylilik darajasi bilan aniqlanadi. Kalit qanchalik 
uzun bo’lsa, uning hisoblab toppish ham shincha murakkab bo’ladi. Lekin 
ma’lumotlar havfsizligini ta’minlashda asosiysi kalitning chidamliligi ham 
emas, bunda asosiy muammo – kalitning havfsiz saqlanishidir. Ya’ni kalitni 
olmoqchi bo’lgan potentsial o’g’ri undan foydalana olmasligi lozim. Mahfiy 
kalitning himoyasini ta’minlash uchun uni generatsiya qilish, saqlash, 
almashinish va himoyalashni juda yaxshi amalga oshirish kerak bo’ladi. 
Havfsizlik tizimlarining ko’pchilik turlarida kalitlarsaqlashning apparat 
modullarida (HSM – 
Hardware Storage Module
) yoki smart kartalarda 
saqlanadi. Bu amal mantiqiy/kriptografik himoya bilan bir qatorda unga 

---

253 
qo’shimcha ravishda ma’lumot saqlashning fizik darajasini oshirish uchun 
hizmat qiladi. Simmetrik shifrlash algoritmlarining eng asosiy kamchiligi 
quyidagidan iborat: ma’lumot almashinishdan avval ma’lumot oluvchiga 
mahfiy kalitni qandaydir qilib jo’natish kerak. Internet orqali kalitlarni 
jo’natish juda havfli, shuning uchun kalitni “qo’ldan-qo’lga” disketada yoki 
oddiy pochta orqali yoki kur’er hizmati vositasida jo’natiladi. Bu ishni bir 
marta amalga oshirish kifoya, shundan so’ng ma’lumotlarni istalgancha 
shifrlab jo’natish mumkin. Ammo ekspertlarning fikricha, kalitlarni 
imkoniyat bo’lsa, tez-tez almashtirib turgan ma’qul. Chunki, agarda kalit 
biror bir yo’l bilan boshqalar qo’liga tushib qolsa, endi xatlaringiz ochiq, 
shifrlanmagan 
xolda 
ketishi 
mumkin. 
Simmetrik 
algoritm 
shaxsiy 
komp’yuteringizdagi fayllarni o’zingiz uchun shifrlashda juda ham qulay. 
Chunki agarda noutbokingiz yoki planshetingizni biror bir joyda qoldirib 
ketsangiz yoki o’g’irlatib qo’ysangiz, uning ichidagi ma’lumotlarni shifrlab 
qo’yganligingiz tufayli, undagi ma’lumotlarni hech kimsa o’qiy olmaydi. 
Bunda albatta mahfiy kalitni va kalit kodi yozilgan disketni ham nouytbuk 
sumkasiga solib qo’ymagan bo’lsangiz, mahfiy ma’lumotlaringizni hech 
kimsa o’qiy olmaydi. O’z komp’yuteringizdagi ma’lumotlarni shifrlab 
qo’yishning bir necha xil usullari mavjud bo’lib, ularning ichidan 
foydalanuvchi uchun bilinmaydigan “
shaffof
” shifrlash dasturlaridan 
foydalanish tavsiya etiladi. Bunday programmalar komp’uterning mantiqiy 
disklarini shifrlash uchun ishlatiladi. Agarda ularni bir martagina 
komp’yuteringiz uchun sozlab qo’ysangiz, keyinchalik bunday programmalar 
diskka yoziladigan barcha ma’lumotlarni avtomatik ravishda shifrovka 
qiladilar va diskdan o’qiladigan ma’lumotlarni ham avtomatik ravishda 
deshifrovka qilish imkonini yaratadilar. Ya’ni ishlaringizni qulay, tez va 
havfsiz amalga oshirasiz. Ba’zi vaqtlarda ma’lumotlarni internet orqali 
simmetrik kodlashtirilib jo’natilishga mo’ljallangan shifrlash algoritmlarini 
tanlab olish ham maqsadga muvofiq bo’lishi mumkin. Agarda uzatiladigan 
ma’lumotlar juda ham mahfiy bo’lsa, yuqori darajadagi mahfiylikni 

---

254 
ta’minlash uchun ushbu usulni qo’llash mumkin. Bunda yuqori darajadagi 
mahfiylikka kalitlarning tarmoqli to’plamidan foydalanish orqali erishiladi. 
Ya’ni, kalitlarning tarmoq to’plami matritsa ko’rinishida bo’ladi. 
Matritsaning 
har 
bir 
qatori 
esa 
shifrlash 
tizimidagi 
bittagina 
foydalanuvchining kalitlari majmui bo’lib hizmat qiladi. Har bir foydalanuchi 
bir qancha kalitlarga ega bo’lgani sababli, ma’lumotlarni o’g’irlamoqchi 
bo’lgan shaxs barcha kalitlar to’plamini qo’lga kiritish imkoniyatiga ega 
bo’la olmaydi. 
Shifrlashning 
ikkinchi 
usuli