Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

6.3.
 
Elektron imzo haqida tushuncha 
Electron raqamli imzoni hosil qilish, uni tekshirish, raqamli valyutalar 
bilan ishlash kabi bir qancha kriptografik operatsiyalar (
o’zgartirishlar
) 
chegaralangan ma’lumotlar ustida bajariladi. Shuning uchu ham katta 
hajmdagi (
masalan, 125 megabaytli ma’lumot
) fayllarga electron raqamli 
imzo qo’yishdan avval undan xesh-funktsiya hisoblanadi va shundan so’ng 
uning qiymatiga electron raqamli imzoni hisoblaydilar. Undan tashqari, 
parollarni ham ma’lumotlar bazasida ochiq xolda emas, balki xeshlangan 
xolda saqlash maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, Xesh – istalgan 
uzunlikdagi ma’lumotlar massividan oldindan aniqlangan uzunlikdagi 

---

256 
qandaydir qiymat olish uchun amalga oshiriladigan o’zgartirishdir. Xesh-
funktsiyani tushunish uchun eng oddiy misol nazorat yig’indilarini 
hisoblashdir (
kontrol’nie summi
). Xeshlashning dasturiy va kriptografik 
turlari mavjud. Kriptografik xesh dasturiy xeshdan ikki xossasi bilan 
farqlanadi: orqaga qaytmaslik va kolliziyalardan ozodligi. Kalitsiz xesh 
funktsiyalar ikki guruhga bo’linadilar: kuchli xesh-funktsiyalar va kuchsiz 
xesh-funktsiyalar. Kuchsiz xesh funktsiya deb, quyidagi shartlarni bajaruvchi 
bir tomonlama H(x) funktsiyaga aytiladi: 
1)
X argument istalgan uzunlikdagi bitlar qatori bo’lishi mumkin; 
2)
H(x) funktsiyaning qiymati aniq uzunlikka ega bo’lgan bitlar qatori 
bo’lishi lozim; 
3)
H(x) funktsiyaning qiymatini hisoblash oson bo’lishi kerak; 
4)
Har qanday aniq x uchun hisob-kitoblar vositasida H(x
*
) = H(x) 
bo’ladigan x
*
! = x qiymatini topish mumkin bo’lmasin. H(x
*
) = H(x) 
xolatidagi x
*
! = x juftligi xesh-funktsiyaning kolliziyasi deb ataladi. 
Kuchli xesh-funktsuya deb kuchsiz funktsiya uchun yuqoridagi 1-3 
shartlarni va quyidagi 5-shartni bajaradigan bir tomonlama H(x) 
funktsiyaga aytiladi: 
5)
H(x
*
) = H(x) bo’ladigan har qanday x
*
! = x qiymatini hech qanday 
hisob-kitoblar yordamida topish mumkin bo’lmaydi. 
Har qanday simvollar ketma-ketligi kabi, elektron raqamli imzoni 
hisoblashning formulasini matematik ko’rinishda quyidagicha tasvirlash 
mumkin: 
S = F (h(M), Ks) 
Bu yerda M – ma’lumot matni, Ks – mahfiy kalit, h(M) – xeshlashtirish 
funktsiyasi. 
Yuqorida keltirilgan ifodaga ko’ra, electron raqamli imzoni xosil qilish 
uchun boshlang’ich xomashyo sifatida ma’lumotning o’zi emas, balki uning 
xeshi olinadi (
ya’ni, ma’lumotning xesh-funktsiya yordamida xosil bo’lgan 
natijasidan foydalaniladi
). Chunki imzo bilan tasdiqlanuvchi matn kattaligi 

---

257 
noldan to bir necha megabaytgacha bo’lishi mumkin. Ayniqsa mu matn grafik 
elementlarga ega bo’lsa, yanada kattalashib ketishi mumkin. Ammo 
amaliyotda qo’llaniladigan barcha xeshlashtirish algoritmlari hisob-kitoblar 
uchun matnning oldindan belgilangan standart uzunlikda bo’lishini talab 
qiladi. Masalan, Rossiyada ishlatiladigan ЭЦПГОСТР 34.10-94 algoritmida 
bu standart uzunlik 32 baytga teng bo’lishi talab qilinadi. Demak, xesh -
funktsiya algoritmining hal qilishi kerak bo’lgan asosiy masala - istalgan 
uzunlikdagi va hajmdagi ma’lumotdan kerakli uzunlikdagi (
masalan, 32 
baytli
) sonlar ketma-ketligini hosil qilishdir.
Bunday talablarga javob beradigan xesh-funktsiya algoritmini yaratish 
unchalik qiyin ish emas, ammo bu funktsiya bir qancha talablarga javob 
berishi kerak. Eng avvalo, xesh-funktsiya yordamida olingan natija 
boshlang’ich ma’lumotga birga-bir mos kelsin va bu natija boshlangi’ch 
ma’lumotning har qanday o’zgarishida ham unga yana birga-bir mos kelsin. 
Undan tashqari, xesh-funktsiya shunday hisoblanilishi kerakki, har qanday
M ma’lumot uchun h(M) =h(M*) bo’lgan M* ma’lumotni tanlab olish yoki 
topish mumkin bo’lmasin. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, h(M) =h(M*)
shartni qanoatlantiruvchu M ma’lumot va uning xesh-funktsiyasi ma’lum 
bo’lganida, M* ma’lumotni muvaffaqiyatli hisoblashga ketadigan mehnat 
sarfi ma’lumotlarni to’g’ridan-to’gri saralash uchun zarur bo’lgan mehnat 
sarfiga ekvivalent bo’lishi kerak. Bu shartning bajarilmasligi potentsial 
firibgarga imzoni o’zgartimasdan turib, ma’lumotn’larni almashtirib qo’yish 
imkoniyatini yaratishi mumkin. Boshqa tomondan qaraganda, ko’pchilik 
ma’lumotlar uchun xesh-funktsiyalar bir xil bo’lishi mumkin, chunki mumkin 
bo’lgan ma’lumotlar to’plami xesh-funktsiyalarning mumkin bo’lgan 
to’plami sonidan ancha ko’p miqdorda bo’ladi. Ya’ni, ma’lumotlar soni 
cheksiz miqdorda bo’lib, xesh-funktsiyalar soni esa 2*N gateng bo’ladi, bu 
yerda N – xesh funktsiyaning bitlardagi uzunligi.
Xozirgi paytda eng keng tarqalgan xesh-funktsiyalar algoritmlari 
sifatida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin: 

---

258 

Rossiyada qo’llaniladigan standart ГОСТЗ 34.11-94 xesh-kattalikni 32 
bayt kattalikda hisoblaydi. 

MDx (Message Digest) –chet mamlakatlarda eng ko’p tarqalgan 
xeshlashtirish algoritmlari oilasi. Masalan, MD5 Microsoft Windows 
ning oxirgi versiyalarida foydalanuvchi parolini 16 baytli songa 
aylantirishdan foydalaniladi. 

SHA-1 (Secure Hash Algorithm) –kirish ma’lumotlarini 20 baytli xesh-
miqdorga aylantirishning hisoblash algoritmi. Bu algoritm ham jahon 
miqyosida 
keng 
tarqalgan 
bo’lib, 
ko’pincha 
ma’lumotlarni 
himoyalashning tarmoq protokollarida ishlatiladi.
Xesh-funktsiyalar elektron raqamli imzo hosil qilishdan tashqari, 
hisoblash tizimlarida foydalanuvchilarni autentifikatsiya qilish uchun ham 
ishlatiladi. Xesh-funktsiyalardan foydalanishga asoslangan bir qancha 
kriptografik autentifikatsiya protokollari ham ko’pchilikni tashkil qiladi.
Kalitlar juftligidan foydalanish ham juda qiziqarli va foydali 
hisoblanadi. Siz ikkita kalitga – ochiq va yopiq kalitga egasiz deb faraz 
qilamiz. Sizning maqsadingiz – barcha ma’lumotlar siz uchun shifrlangan 
xolda kelsin. Buning sababi, masalan, sizning hamkasabalaringiz sizning 
mijozlaringizni tortib olmasligiga yo’l qo’maslikdir. Endi o’zingizning 
barcha respondentlaringizga ma’lumotlarni sizga shifrlangan xolda 
jo’natishlari uchun ochiq kalitingizni tarqatasiz (