V bob. Mehnat bozori statistikasi

5.1.1-jadval
O‘zbekiston aholisining yosh guruhlari bo‘yicha taqsimlanishi
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1991 
1995 
2000 
2005 
2010 
2025 (istiqbol)
□ mehnatga layoqat yoshidan kattalar
□ mehnatga layoqat yoshidagilar
□ mehnatga layoqat yoshidan kichiklar
Respublikamiz 
hududlarida 
demografik 
rivojlanishning 
asosiy 
tendentsiyasi tug‘ilishning kamayishida hamda migratsiyaning salbiy 
qoldig‘i ko‘rinishida namoyon bo‘lmoqda. Bu esa aholining yosh guruhlari 
tarkibiga o ‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Xususan, aholi yosh guruhlari 
tarkibida mehnatga layoqat yoshidan kichiklar ulushi 1991 yildagi 43,1 
%dan 2010 yilga kelib 32,4%ga, mehnatga layoqat yoshidan kattalar 
ulushi esa 7,8%dan 7,3%ga kamaygan, mehnatga layoqatli aholining 
solishtirma salmog‘i esa 49,1%dan 60,3 %gacha ko‘paygan.
Mehnat resurslari - yoshi va sog‘ligi bo‘yicha mehnatga layoqatli va 
amalda iqtisodiyotda band yoki band bo‘lmagan kishilar bo‘lib, umumiy 
doimiy yashovchi aholining bir qismini tashkil etadi. Ularga quyidagilar 
kiradi:
1) mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli kishilar;
2) 16 yoshga etmagan amalda ishlayotgan o ‘smirlar;
3) mehnatga layoqatli yoshdan katta bo‘lsa ham, amalda ishlayotgan 
kishilar;
4) mamlakatda faoliyat olib borayotgan xorij mamlakatlar fuqarolari.
Mehnat resurslari soni quyidagicha aniqlanadi:
MR = MYO - (N + ВВ) + PO ‘;
ME - mehnat resurslari, mehnat yoshidagilar;
N - I va II guruh nogironlari;
BB - band bo‘lmagan aholi;
PO ‘ - band bo‘lgan nafaqaxo‘rlar va 16 yoshga etmagan ishlayotgan 
o ‘smirlar.
77

---

Ayrim 
olingan 
regionlar 
bo‘yicha 
mehnat 
resurslari 
soni 
hisoblanganda mayatnikli migratsiya ham hisobga olinadi.
Masalan, shaharda 200 ming kishi yashaydi: ulardan 16 yoshga 
etmaganlar - 46 ming kishi, mehnatga layoqatli yoshdagilar 112 ming 
kishi, mehnat yoshidagi yuqori yoshdagilar - 42 ming kishi. Mehnat 
yoshidagilardan 3 foizi ishlamayotgan I va II guruh nogironlar va imtiyozli 
nafaqaxo‘rlar. Korxona, muassasa va tashkilotlarda 1.56 ming o ‘smirlar va 
10 ming nafaqaxo‘rlar ishlaydi. Shaharga ishlash uchun har kuni 1.4 ming 
kishi keladi va 0.3 ming kishi boshqa regionlarga borib ishlaydi.
MYo aholi = 0.97 112 = 108.6 ming kishi
MR (mayatnikli migratsiyasiz) = 108.6 + 1.56 + 10 = 120.2 ming kishi 
MR (mayatnikli migratsiyani = 120.2 + 1.4 - 0.3 = 121.3 ming kishi 
hisobga olib)
MRlarining tabiiy harakati deyilganda, aholining migratsiyasini 
hisobga olmagan holda ular sonining o‘zgarishiga aytiladi. Ishchi kuchi 
soni o ‘zgarishi intensivligini o ‘rganish maqsadida quyidagi ko‘rsatkichlar 
aniqlanadi:
M R tulkishi
- MR sonining tabiiy to ‘lishi K1 = 
i
10% ;
M R
- MR sonining tabiiy kamayishi K1 = 
M R kamay ish .
iqq%;
M R
- MR tabiiy o ‘sish K1 = MR sonining tabiiy - MR sonining tabiiy
to ‘lishi K1 
kamayishi K1
- MR migratsiyali to ‘lishi K 
----- -——---—
---- 100%;
M R
Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) ta’rifiga asosan iqtisodiy faol 
aholiga mamlakat aholisining 15 yoshdan 72 yoshgacha bo‘lgan qismi 
kiritilib, ular o ‘z ish kuchini mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish 
uchun taqdim etadilar va ikki qismga bo‘linadilar: band bo‘lganlar va band 
bo‘lmaganlar. Masalan, O ‘zbekiston Respublikasida 2010 yilda iqtisodiy 
faol aholi soni 11,9 mln. kishi bo‘lib, shu jumladan iqtisodiyotda band 
bo‘lganlar 11,6 mln. kishi, band bo‘lmaganlar - 601.4 ming kishi. Shu 
jumladan, mehnat birjalarida qayd etilgan ishsiz maqomini olganlar soni 
16,24 ming kishi. Band bo‘lganlarga joriy davrda faoliyat yuritgan 
quyidagi kishilar:
- manfaatdorlik asosida yonlanib mehnat qilganlar (xafta davomida 
eng kami bilan bir soat);
78

---

- 
daromad keltiruvchi mehnat bilan band bo‘lganlar (yonlanib yoki 
yonlanmasdan mehnat qilganlar).
Biron-bir ob’ektiv yoki sub’ektiv sabablar bilan vaqtincha ishda 
bo‘lmaganlar (betobligi, otpuskadagi, o ‘qishdaligi tufayli va h.k.) ham ish 
haqi hisoblangan yoki hisoblanmagan bo‘lishdan qat’iy nazar band 
bo‘lganlar safidan chiqarilmaydi.
O ‘zining xususiy uy xo‘jaligida band bo‘lganlar (ovqat pishirish, 
kiyim tikish va ta’mirlash, uyni tozalash, bolalar tarbiyasi bilan 
shug‘ullanishi va h.k.) iqtisodiyotda band bo‘lganlar safiga kiritilmaydi.
Xalqaro andozalarga asosan band bo‘lganlar ishlab chiqarishda 
bajarayotgan funktsiyasiga qarab quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Yonlangan xizmatchilar. Bu guruhga kiruvchilar ish beruvchilar 
bilan tuzilgan bitimga asosan mukofot oladilar. Bunda tashkilot tomonidan 
olinadigan daromad e ’tiborga olinmaydi va barcha tanlanganlar yoki ishga 
tayinlanganlar, shuningdek rahbarlar, boshqaruvchilar ham yonlanma 
xizmatchilar hisoblanadilar. Bularga diniy xodimlar, harbiy xizmatni 
o ‘tayotganlar, ichki bo‘lim va xavfsizlik organlarida xizmat qilayotganlar 
ham kiradilar.
2. Ish beruvchilar. Bu guruhga xususiy (oilaviy) korxona yosh firma 
boshqaruvchilari ishlab chiqarish maqsadida yonlangan xizmatchilar 
mehnatidan foydalanuvchilar.
Ularga aktsionerlik jamiyatida ishlovchilar, boshqa yuridik va 
jismoniy shaxslar bilan bitim tuzish imkoniyatiga ega bo‘lganlar, 
ishchilarni yonlash va bo‘shatib yuborish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar 
kiradi.
3. Mustaqil ish bilan band bo‘lganlar. Bularga mustaqil yoki bir yoki 
bir necha sheriklar bilan birgalikda ishchi kuchi yonlamasdan daromad 
keltiruvchi ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi kishilar kiradi.
4. Ishlab chiqaruvchi kooperativ a’zolari. Bu guruhga o ‘z korxonasida 
ishlayotgan va boshqarish jarayonida boshqa a’zolar bilan teng huquqqa 
ega bo‘lgan (ishlab chiqarishni boshqarish va daromadni taqsimlashda) 
kishilar kiradi.
5. Oilaviy korxonalarning haq olmasdan ishlaydigan xodimlari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishsizlikni o ‘rganish muhim ahamiyat
kasb etadi.
Ishsizlik deb, o ‘ziga bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra, ishlab turgan 
joyidan, mehnat daromadidan ajralgan, ish qidiruvchi shaxslar sifatida 
ro‘yxatga olingan, mehnat qilish, kasbiy tayyorgarlikdan o ‘tishga tayyor
79

---

16 yoshdan pensiya yoshiga qadar bo‘lgan fuqarolar ishsizlar sirasiga 
kiradi.
Iqtisodiyotda “to ‘la ish bilan bandlik” degan tushuncha mavjud. Lekin 
hech qachon aholini 100 % ish bilan band qilib bo‘lmaydi. SHuning uchun 
m a’lum miqdordagi aholining ishsiz bo‘lishi iqtisodiy jihatdan tabiiy hol 
hisoblanadi. Ishsizlikning quyidagi turlari mavjud:
1) Friktsion ishsizlik. Bularga ish qidirayotganlar yoki yaqin vaqtlar 
ichida ish bilan ta’minlanishi kutilayotgan ishchi kuchlari kiradi.
2) Tarkib o ‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan ishsizlik. Bunda ishchi 
kuchi darhol yoki qisqa muddatda ish topa olmaydi. U malakasini 
o ‘zgartirishi, qayta malaka oshirishi, m a’lumot olishi, kasb egallashi 
lozim. Xatto yashash joyini o ‘zgartirishiga to ‘g ‘ri keladi.
3) TSiklik ishsizlik. Ishlab chiqarish hajmining pasayishi yoki 
to ‘xtashi natijasida ishchi kuchiga bo‘lgan talabning pasayishi va 
ishsizlikning paydo bo‘lishidir. TSiklik ishsizlikda ishsizlar soni 
ko‘payadi. Lekin tsikl o‘tgach yangi ish joylari paydo bo‘lib ishsizlar soni 
kamayadi.
Statistika ishsizlik darajasini xarakterlash uchun absolyut va nisbiy 
ko‘rsatkichlardan foydalanadi. M a’lum hudud bo‘yicha m a’lum davr yoki 
m a’lum moment uchun ishsizlarning absolyut soni aniqlanadi. Lekin uning 
intensivlik darajasini aniqlash uchun ishsizlik koeffitsienti hisoblanadi. 
Buning uchun ishsizlar soni mehnat resurslari soniga bo‘linadi va 
protsentda ifodalanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida 5-7 % ishsizlik 
bo‘lishi tabiiy holat hisoblanadi.
O ‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi axborotnomasiga asosan 2010 
yilning yanvar-dekabrida mehnat bo‘limlariga ishga joylashtirishda 
yordam berishni so‘rab 671,6 ming fuqaro murojaat qildi. Bu 2009 yilning 
shu davriga nisbatan 2,0 foizga ko‘pdir.
Dekabr oyi oxirida mehnat bo‘limlarida ish qidiruvchi sifatida 
ro‘yxatda turganlar soni 16,2 ming nafarni (2009 yilning mos sanasida
20,1 ming kishi) tashkil etgan.
Ishga joylashish maqsadida mehnat bo‘limlarida ro‘yxatda turgan 
aholining aksariyati Toshkent shahriga - 3,5 ming (respublika miqyosida 
jami ro‘yxatda turganlarning 21,4 foizi), Farg‘ona viloyatiga - 1,9 ming 
kishi (11,8 foizi), Buxoro viloyatiga - 1,4 ming kishi (8,9 foiz), 
Qashqadaryo viloyatiga - 1,3 ming kishi (8,1 foizi), Surxondaryo 
viloyatiga - 1,1 ming kishi (6,9 foiz) to ‘g ‘ri keladi.
80

---

32,1
38,0
Toshkent sh.
44,4
59,6
38,2
17,2
52,7
2010 
yilning yanvar-dekabrida mehnat bo‘limlari tomonidan 595,6 
ming fuqaro (barcha murojaat etganlarning 88,7 foizi) ishga joylashtirilgan 
bo‘lib, bu 2009 yilning shu davriga nisbatan 2,7 foizga yuqoridir.
___________
Qoraqolpog’iston
43,0 
Respublikasi
49,3 
Andijon
31,7 
Buxoro
27,9 
Jizzax
52,2 
Qashqadaryo
26,8 
N avoi
49,9 
Namangan
59,01 
Samarqand
32,9
Surxondaryo
17,7 
Sirdaryo
39,2 
Toshkent
66,6 
Farg’ona
Xorazm
21,2
43,1
38,8
14,1
51,1
0,9
30,6
38,8
i—i „ 2009 yil yanvar- 
U 2 delcaLl^r- 
Q 2 2 0 1 0 y il yanvar- 
dekabr