V bob. Mehnat bozori statistikasi

To + QQ - B = Ti
Bunda: To - davr boshidagi xodimlar soni; Q Q - qabul qilinganlar 
soni, shu jumladan manbaalar bo‘yicha: 
bandlilik xizmat yo‘llanmasi bilan; 
boshqa korxonalardan o ‘tkazilganlar;
boshqa manbaalardan (korxonaning o ‘zi qabul qilgan; o ‘qishdan, 
armiyadan qaytgan va h.k.);
B - ishdan bo‘shaganlar soni, shu jumladan sabablar bo‘yicha: 
boshqa tashkilotga o‘zkazish sababli;
xodimning xohishi bilan mehnat - bitimini tugatilishi (o‘z xohishi 
bilan);
korxonaning xohishi bilan mehnat - bitimini tugatish, armiya safiga 
chaqirish sababli;
boshqa sabablar bilan.
T1 - davr oxiridagi xodimlar soni.
Aholi bandligini o ‘rganish uchun korxona va tashkilotlardagi ish 
joylarining yangisini barpo etish va ba’zilarini yo‘qotish bo‘yicha 
xarakatini ham o‘rganishni taqozo etadi. Bandlilik xizmatlari idoralari 
korxona va tashkilotlardan ularning xodimlarga bo‘lgan talabini olib 
o ‘rganadilar 
va 
shu 
ma’lumotlar 
asosida 
statistika 
quyidagi 
ko‘rsatkichlarni hisoblaydi:
- ish joylarining umumiy soni - umumiy mavjud ish joylari + bo‘sh ish 
o ‘rinlari;
- bo‘sh ish joylar soni (korxona va tashkilotlarning buyurtmalari 
asosida aniqlanadi);
- yangi kiritilgan ish joylar soni (ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta 
qurish va ish smenalarini ortishi natijasida va h.k.);
- bir bo‘sh joyga band bo‘lmagan aholining yuklamasi.
87

---

5.3. Ish vaqti va undan foydalanish ko‘rsatkichlari.
Ish kuchi soni va uning tarkibi bu sohadagi masalaning miqdor tomoni 
hisoblanadi, ish vaqti va undan foydalanish darajasi esa uning sifat tarafini 
belgilaydi. Ish vaqtidan foydalanishni tahlil qilish uchun ish vaqti 
fondlarini tarkibini o ‘rganishni, ish kuni va ish davri uzunligini, ishlagan 
ish vaqti xajmiga xar hil omillar ta’sirini o ‘rganishni taqozo etadi. Ish vaqti 
statistikasi - mexnat statistikasining bir bo‘limi hisoblanadi.
Ish vaqtini yo‘qotishni o ‘rganish mexnat muammolari bilan 
shug‘ullanuvchi davlat organlari, ijtimoiy ta’minot bo‘limlari, kasaba 
uyushmalari, korxona va tashkilotlarning rahbarining doimiy e ’tiborida 
turadi.
Ish vaqti sarflangan mexnat meyorini ifodalaydi va u amaliyotda ikki 
ko‘rsatkich yordamida o‘lchanadi: 1) ishlagan kishi - kuni xodimning 
korxona ro‘yxatida turgan va ishga kelgan kunlarini bildirib, unga ish vaqti 
davomida xaqiqiy ishlangan va ishlanmagan soatlar kiraveradi. Ishlangan 
kishi-kunlariga shu korxonada o‘z xodimlari tomonidan amalda ishlangan 
kishi kunlari, bu korxona yo‘llanmasi bilan boshqa korxonada ishlangan 
kishi-kunlari, shuningdek xizmat safarida bo‘lgan xodimlarning ishlagan 
kunlari kiritiladi.
2) 
Ishlangan kishi-soati ish vaqtining aniq o ‘lchov birligi hisoblanadi, 
chunki uning tarkibiga tanaffus vaqtlari, kechikib kelish va vaqtli ketib 
qolish vaqtlari kiritilmaydi.
Ish vaqtidan foydalanish darajasini bilish uchun statistika quyidagi 
ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanadi:
1) Bir ishchi tomonidan ishlangan kunlardan, ya’ni ish oyi 
uzunligidan foydalanish koeffitsienti;
2) Ish kuni uzunligidan foydalanish koeffitsienti;
3) Ish vaqtidan to ‘liq foydalanish koeffitsienti;
Bir ishchi tomonidan amalda ishlangan kunlar sonini aniqlash uchun 
korxonada ishlangan barcha kishi-kunlar soni o ‘rtacha ro‘yxatdagi 
xodimlar soniga bo‘linadi. Bu ko‘rsatkichning amaldagisini bazis darajasi 
bilan solishtirilib birinchi koeffitsient aniqlanadi.
Ish kunining amaldagi uzunligini aniqlash uchun ishlangan barcha 
kishi-soatlar soni, ishlangan kishi-kunlar soniga bo‘linadi. Bunda ikki hil 
ko‘rsatkich aniqlanadi: a) ish kunining to ‘liq uzunligi (bunda odatdagi va 
odatdan tashqari soatlar e’tiborga olinadi) va b) ish kunining odatdagi 
uzunligi 
(bunda 
faqat 
odatdagi 
soatlar 
e’tiborga 
olinadi). 
Bu 
ko‘rsatkichning amaldagi bazis davrdagisi bilan solishtirilib ikkinchi
88

---

koeffitsient aniqlanadi. Birinchi koeffitsientni ikkinchisiga ko‘paytirib 
uchinchi ya’ni ish vaqtidan to ‘liq foydalanish koeffitsienti aniqlanadi.