Махсус таълим вазирлиги

Жавобгарлик марказлари
 -маълум таълимот ҳисобланиб, бошқа-
рув ходимлари хатти-ҳаракатини ташкил этишга йўналтиришнинг 
янги психологик талқини бўлиб, унинг мақсади назоратдан кўра 
кўпроқ ўз-ўзини бошқаришни ташкил этишда бошқарув ходимларига

---

319 
ѐрдам беришдан иборатдир 
Жавобгарлик марказлари бўйича ҳисоб ғоясини биринчи бўлиб 
1952 йилда Жон Хиггинс олға сурди. Унинг фикрича, жавобгарлик 
марказлари бўйича ҳисоб - бу бевосита, харажатларни бошқариш ҳи-
собидир. Бу ҳисоб натижалари марказ ҳисоботида тўпланади ва акс 
эттирилади. Унинг қуйидаги машҳур қоидаси ҳам Ж. Хиггинс номи 
билан боғлиқ: корхонанинг ҳар бир тузилмавий бирлигини у жавоб 
бериши мумкин бўлган ва назорат қиладиган харажатлар ѐки даро-
мадлар тўлдириб туради.
Жавобгарлик маркази корхонани бошқариш тизимининг бир 
қисмини ўзида намоѐн этади ва ҳар қандай тизим каби кириш ва 
чиқишга эга. Кириш - бу хом ашѐ, материаллар, ярим тайѐр маҳсулот-
лар, меҳнат ва турли хизматлар харажатларидир. Чиқиш эса - 
жавобгарликнинг бошқа марказига кетадиган ѐки четга сотиладиган 
маҳсулот (хизматлар)идир. Бундай шароитларда ҳар бир жавобгар-
лик маркази фаолиятини унинг ишлаш самарадорлиги нуқтаи наза-
ридан баҳолаш мумкин. 
Жавобгарлик марказлари ҳисобининг асосий мақсади ҳар бир 
жавобгарлик маркази бўйича фаолият харажатлари ва натижалари
ҳақидаги маълумотларни умумлаштириш ва улар бўйича мавжуд оғи-
шишларни муайян шахс зиммасига юклашдан иборат. 
Бошқариш нуқтаи назаридан корхонанинг жавобгарлик марказ-
ларига бўлиниши муайян вазият хусусияти билан белгиланиши ва 
қуйидаги асосий талабларга жавоб бериши керак: 

жавобгарлик марказлари корхонанинг ишлаб чиқариш ва 
ташкилий тузилмаси билан боғланган бўлиши: 

ҳар бир жавобгарлик марказида фаолият ҳажмини аниқлаш 
харажатларини ҳисоблаш ва уларни тақсимлаш учун база вазифасини 
бажариши; 

ҳар бир жавобгарлик маркази менежернинг ваколатлари ва 
жавобгарлиги соҳасини аниқ белгилаши зарур. Менежер фақат у 
назорат қила оладиган кўрсаткичлар учун жавоб беради; 

ҳар бир жавобгарлик маркази учун ички ҳисобот шаклларини 
ўрнатиш зарур; 

жавобгарлик маркази менежерлари ўтган давр учун марказ 
фаолияти таҳлилини ўтказишда ва келгуси даврга режалар (бюджет-
лар) тузишда иштирок этишлари лозим. 
Бундан ташқари, корхонани жавобгарлик марказларига бўлиш-

---

320 
да тегишли марказлар раҳбарларининг баҳона ва эътирозларига таъ-
сир қила оладиган ижтимоий-психологик омилларни ҳисобга олмоқ-
лари зарур.
Шуни назарда тутиш лозимки, ишлаб чиқариш корхонасини жа-
вобгарлик марказларига бўлиш тармоқ хусусиятлари, ишлаб чиқариш 
жараѐни технологияси ва ташкил этилиши, дастлабки материаллари, 
ишлаб чиқариладиган маҳсулот таркиби, техник жиҳозланиш даража-
си ва бошқа омилларга боғлиқ.
Жавобгарлик марказларини ташкил қилиш жараѐнига корхона 
ишлаб чиқариш ва ташкилий тузилмалари ўз таъсирини кўрсатади.
Корхона ишлаб чиқариш тузилмаси ишлаб чиқариш турларини, 
цехлар, хизматлар таркиби ва тузилмасини, уларнинг қувватини, иш-
лаб чиқаришни бошқариш даражасидаги тузилиш ва ўзаро боғлиқлик 
шаклларини ўзида ифода этади. 
Корхонанинг ташкилий тузилмаси эса иш ўринларини ўзида акс 
эттиради. Аслида у корхона фаолиятининг айрим турлари ва корхона-
нинг асосий вазифа ва мақсадларини бошқариш бўйича келишувини 
таъминлайди. 
Корхонанинг ташкилий тузилмаси доирасида бошқаришни таш-
кил этишнинг қуйидаги шаклларини ажратиб кўрсатиш мумкин: чи-
зиқли, функционал, чизиқли - функционал, матрицали. 
Чизиқли деганда ―вертикал бўйича‖ бошқариш тушунилади, 
бунда қуйида турувчи бўғинлар қатъий равишда юқорида турувчи бў-
ғинларга бевосита бўйсунади. Одатда, чизиқли тизим ишлаб чиқариш 
цехлари ва корхона участкаларини бошқаришда характерлидир. 
Функционал бошқарув - бу алоҳида функциялар бўйича бошқа-
ришдир (молия, таъминот, сотиш, кадрлар, лойиҳа - конструктор ва 
технологик ишловлар, иш юритиш, ташқи иқтисодий алоқалар ва ҳо-
казолар). Бунда юқорида турувчи бўғин барча ѐки қисман қуйи-
дагиларга, аммо фақат биргина функция доирасида раҳбарлик қила-
ди. Функционал бошқарув шартларида бир шахс ѐки бўлинмада тур-
ли функциялар бўйича ҳам раҳбарлик қилиши мумкин.
Амалиѐтда бошқаришнинг чизиқли – функционал тузилмаси энг 
кўп қўлланилади. Бундай тузилма доирасида чизиқли бўлинмалар 
маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича асосий фаолият билан шуғулланади, 
ихтисослашган функционал бўлинмалар эса (маркетинг бўлими, ре-
жа, молия бўлимлари, кадрлар бўлими) асосийларига хизмат қилади. 
Бу ҳолда бошқарувнинг ихтисослашуви, унинг тамойиллари ва якка-

---

321 
бошчилик биргаликда амалга оширилади. Тайѐрланадиган қарорлар-
нинг юксак даражадалиги ва ҳар бир ишлаб чиқариш бўғинига ѐппа-
сига раҳбарлик қилиш ҳам таъминланади. 
Матрицали тузилмада функционал бўлинмалар билан бирга 
муайян ишлаб чиқариш вазифаларини ҳал этиш учун махсус органлар 
(лойиҳа гуруҳлари) тузилади. Бу гуруҳлар бошқарув иерархиясининг 
турли даражаларида турган алоҳида функционал бўлинмалар мута-
хассисларидан таркиб топган.
Матрицали тузилманинг афзаллиги шундаки, у ташкилот ичка-
рисидаги тўсиқларни бартараф этиш имконини беради, бунда функ-
ционал ихтисослашиш ривожига халал бермайди. Функционал қий-
мат таҳлили (ФҚТ) гуруҳининг вужудга келиши ҳам бунга мисол бў-
лиши мумкин. Унинг мақсади, энг кам харажат қилган ҳолда энг ях-
ши хулосали ва ўлчамли (параметрли) янги буюмни ишлаб чиқариш-
га эришишдир. 
Бошқарувни ташкил этишнинг матрицали шакли раҳбарларнинг 
ҳамжиҳатликда фаолият юритиб, марказлашган гуруҳ аъзоларининг 
шахсий қобилиятларини намоѐн бўлиши учун шароит яратади.
Ташкилий тузилмага мувофиқ жавобгарлик марказларини тузиш 
ҳар бир бўлинма фаолиятини муайян шахслар масъулияти билан 
боғлашга, уларнинг натижаларини баҳолашга ва корхона фаолияти 
натижаларига қўшган ҳиссасини аниқлашга имкон беради. 
Бу бўлинмалар бўйича бошқарув ҳисобини муваффақиятли таш-
кил этиш учун уларнинг қуйидаги белгиларидан келиб чиққан ҳолда 
таснифлаш зарур: 

ваколатлар ва жавобгарлик кўлами; 

марказ бажарадиган функциялар. 
Ваколатлар ва жавобгарлик қўламидан келиб чиққан ҳолда жа-
вобгарлик марказларини харажатлар, сотиш, фойда ва инвестициялар 
марказларига бўлмоқ зарур. 
Харажатлар маркази - бу фақат харажатларгагина жавоб 
берадиган корхонанинг тузилмавий бўлинмасидир (масалан, ишлаб 
чиқариш участкаси,ишлаб чиқариш цехи, конструкторлик бюроси ва 
ҳ.к.). Шундай марказ доирасида назорат, таҳлил қилиш ва бошқариш 
мақсадида ишлаб чиқариш омиллари харажатларининг режалаштири-
лиши, меъѐрлаштирилиши ва ҳисоби ташкил этилади.
Харажатлар марказини бошқариладиган ва эркин харажатлар 
марказларига бўлиш зарур. 

---

322 
Бошқариладиган харажатлар марказига маҳсулот ишлаб чиқа-
риш харажатлари ва ҳамма ўртасидаги самарали муносабат мосдир. 
Шундай марказларнинг харажатларини бошқариш олдиндан тузилган 
мослашувчан бюджетлар ѐрдамида амалга оширилади. Бошқарила-
диган харажатлар марказининг раҳбари маҳсулот бирлигига кетади-
ган харажатларни энг кам миқдорга келтиришга жавоб беради ва 
унинг фаолияти маҳсулот бирлигига кетган меъѐрий ва ҳақиқий хара-
жатларни таққослаш йўли билан баҳоланади. 
Эркин харажатлар маркази фаолияти учун самарали ўзаро нис-
бат мавжуд эмас. Ташкилот раҳбарияти бундай марказлар харажат-
лари ҳажмига таъсир қила олмайди ва уни тайѐр ҳажм сифатида қа-
бул қилади. Конструкторлик бюроси, кимѐвий-техник назорат лабо-
раторияси ва ҳ.к.лар эркин харажатлар марказларига мисол бўла 
олади. 
Сотиш маркази жавобгарлик марказининг бир тури ҳисоб-
ланади, унинг раҳбари фақат киримга жавоб берадиган (сотиш бўли-
ми, экспедиция, дўкони, омбор учун эмас) бўлинмадир. Бундай мар-
каз фаолиятига кетган харажатлар ва тушум миқдори ўртасида ўзаро 
боғлиқлик деярли йўқ, шу муносабат билан сотишдан тушган тушум, 
шунингдек, уни белгиловчи кўрсаткичлар: сотиш ҳажми, сотувдан 
олинган тушум ва баҳо асосий назорат қилинадиган кўрсаткич ҳи-
собланади. 
Жавобгарлик марказлари бўйича бошқарув ҳисобини шундай 
ташкил этиш керакки, ҳар бир бўлинма фаолияти натижаларини баҳо-
лаш учун ҳар бир муайян жавобгарлик марказининг олиши кутилаѐт-
ган фойда ҳажмини белгиласин. Бундай шароитда жавобгарлик мар-
казлари доирасида фойда марказлари тузиш алоҳида аҳамиятга эга.
Фойда маркази раҳбари ҳам харажатлар, ҳам фойда учун жавоб 
берадиган бўлинмадир. Бундай марказларда даромад ишлаб чиқарил-
ган маҳсулотнинг пул ифодаси, харажат-фойдаланилган захирала-
рининг пул ифодаси, фойда эса-даромад ва харажат ўртасидаги фарқ-
дир. Фойда маркази менежери баҳо ва сотиш ҳажмини, шунингдек, 
харажатларни назорат қилади. Шу боис бундай марказда асосий назо-
рат қилинувчи кўрсаткич билан фойда белгиланади. 
Инвестициялар маркази раҳбари даромадлар ва харажатларга, 
балки капитал қуйилмаларга ажратилган маблағга жавоб берадиган 
бўлинмадир. Амалиѐтда соф фойдасини инвестиция қилиш ҳуқуқига 
эга бўлган бундай марказнинг мақсади нафақат фойда олиш, балки 

---

323 
сарфланган маблағларнинг рентабеллиги, инвестицияларнинг даро-
мадлилиги ва хусусий маблағнинг ортишига эришиш ҳам ҳисоб-
ланади. 
Инвестициялар маркази фаолиятини операцион бюджет, уни иж-
ро этиш хақидаги ҳисобот, шунингдек, пул оқимлари тўғрисидаги ҳи-
соботлар, баланс ѐрдамида бошқариш мумкин.
 
Асосий жавобгарлик марказлари бевосита маҳсулот ишлаб 
чиқариш, истеъмолчилар учун ишлар бажариш ва хизматлар кўрса-
тиш билан шуғулланади. Уларнинг харажатлари бевосита маҳсулот 
(ишлар, хизматлар) таннархига киритилади. Асосий ишлаб чиқариш 
участкаси ва цехларни, сотиш бўлимини ана шундай марказларга ки-
ритиш мумкин. 
Жавобгарликнинг ѐрдамчи марказлари унинг асосий марказла-
рига хизмат қилади. Бу марказларнинг харажатларини аввалига жа-
вобгарликнинг асосий марказлари бўйича тақсимланадилар, шундан 
кейингина асосий марказларнинг умумий харажатлари таркибига 
маҳсулот, ишлар, хизматлар таннархи киритилади. Маъмурий-хў-
жалик, техник-назорат бўлимларини, таъмирлаш цехини, асбоб-уску-
налар устахонаси ва бошқаларни шундай марказлар жумласига 
киритиш мумкин. 
Жавобгарлик марказини аниқлашда корхонанинг технологик 
тузилмасини эътиборга олиш, кейин уни горизонтал ва вертикал 
кесимларга ажратиш зарур. Биринчиси, марказ учун жавобгар ҳар бир 
шахс фаолияти доираси билан чегараланади; иккинчиси бошқарув 
қарорлари қабул қилувчи ваколатли хуқуқи бор шахснинг иерархия 
пиллапоясини кўзда тутади.
Жавобгарлик марказининг ҳар бири бир вақтнинг ўзида хара-
жатлар, даромадлар, фойда ѐки инвестициялар маркази бўлиши мум-
кин. Улар биринчи ҳолда харажатлар, иккинчи ҳолда сотишлар (ки-
рим) ҳажми, учинчи ҳолда – фойда ва тўртинчи ҳолда инвестициялар 
ҳажми ва қопланиш муддатлари бўйича тузилади. Марказ раҳбари 
вазифаларини бажариш учун қабул қилган мажбуриятлари қатори 
молиявий жавобгарликни ҳам зиммасига олиши шарт. Бунда ҳар бир 
марказ хилма-хил функцияларни бажариши мумкин (ишлаб чиқариш, 
маркетинг, техник хизматлар, ҳисоб, назорат ва ҳ.к.). Чунки муайян 
олинган функциялар ѐки воситалар эмас, балки инсон, агент, маъмур 
марказ обекти бўлиб ҳисобланади. Корхона жавобарлик марказини 
горизантал ва вертикал кесимларда кўриб чиқиш марказлаштирилган 

---

324 
раҳбариятни умумий мақсадга корхона тузилмавий бўлинмалари 
раҳбарларининг иложи борича энг кўп ташаббуси билан қўшиб 
юборишга имкон беради.