|
2.8 - rasm. Elektr yuritma o‘rnatilgan rejimi tezligini grafik aniqlash.
Motor momenti hamda statik moment bevosita tezlikka bog‗liqdir. Motor va
ishchi mexanizmining xarakteristikalari aniq bo‗lganda mexanizmning o‗rnatilgan
ish rejimi tezligini grafik usul bilan aniqlash qulayroqdir. 2.8 - rasm a da
ventilyator va asinxron motordan tashkil topgan mexanik tizimning tezligini grafik
usulda aniqlash ko‗rsatilgan. Ventilyator va motor mexanik xarakteristikalarining
kesishish nuqtasi A nuqta (2.2) shartda ko‗rsatilgan o‗rnatilgan ish rejimiga mos
keladi.
2.8 - rasm b da yuk ko‗tariluvchi lebyodkaning yukni tushirish rejimidagi
mexanik xarakteristikalari ko‗rsatilgan (tezlik manfiy). 2- chiziq lebyodka
yurgazish motorini, yukni tormoz bilan tushirish maqsadida, teskari ulangandagi
mexanik xarakteristika chizigi. B nuqta esa bu chiziq bilan lebyodka mexanik
xarakteristika chizigi kesishish nuqtasi bo‗lib, momentlar muvozanatini bildiradi
M=M
q
, ya‗ni o‗rnatilgan xarakat rejimini bildiradi.
Statik moment aktiv va reaktiv turlarga bo‗linadi.
47
M
qa
mashina ishchi organiga qo‗yilgan aktiv qarshilik momenti bo‗lib bu
moment og‗irlik kuchi hisobiga (yuk ko‗taruvchi mashina va mexanizmlar),
shamol kuchi ta‘sirida (minorali kran), paydo bo‗ladi; aktiv qarshilik momenti
xarakatga to‗sqinlik qilishi yoki monelik qilishi mumkin. Shunga ko‗ra, agar M
qa
ta‘siri aylanish tezligi bilan bir hil bo‗lsa u musbat ishorali bo‗ladi.
M
qr
- mashina ishchi organiga qo‗yiladigan reaktiv qarshilik momenti, ishchi
organ xarakatiga qarshi reaktsiyasi sifatida namoyon bo‗lib doimo xarakatga
qarshilik qiladi (masalan, metall kesuvchi dastgoxdagi kesuvchi kuch momenti),
ω=0 bo‗lganda M
qr
=0 bo‗ladi; reaktiv qarshilik momentiga podshipnik va
kinematik sxemalardagi elementlar ishqalanish kuchi misol bo‗la oladi; ishqalanish
kuchi doimo xarakatga to‗sqinlik qiladi.
Statik moment aktiv va reaktiv momentlar yig‗indisiga teng bo‗ladi:
M
q
= M
q.a
+ M
q.r
(2.3)
Barcha moment ishoralari aylanish tezligi ishorasiga nisbatan aniqlanadi.
Agar statik qarshilik momenti aylanishga monelik qilsa u musbat, agar to‗sqinlik
qilsa u manfiy ishorali bo‗ladi. Motor aylanish momenti va statik moment
yig‗indisi motor valiga qo‗yiladigan umumiy moment qiymatini beradi.
M
Σ
= M
q.a
+ M
q.r
(2.4)
yoki
M
Σ
= ±M
∓
M
q.a
− M
q.r
(2.5)
Agar motor motor rejimda ishlasa (2.5) formuladagi motor momenti M
musbat, va agar motor tormozlanish rejimida ishlasa bu moment manfiy ishorali
bo‗ladi. Bu formuladagi aktiv moment M
q.a
agar motor aylanishiga monelik qilsa
musbat, xarakatga to‗sqinlik qilsa manfiy ishorali bo‗ladi.
Agar (2.3)ni e‘tiborga olsak (2.5) quyidagi ko‗rinishga keladi:
M
Σ
= M−M
q
(2.6)
Shuningdek, ilgarilanma xarakat uchun mos ravishda:
F
Σ
= +
= ±
-
bunda
,
,
- mos ravishda xarakatga qarshilik qiluvchi kuchlar tashkil
etuvchilari hamda chiziqli motor kuch vektorlari.
48
Agar umumiy moment M
Σ
=0 bo‗lsa, mexanik tizim tinch holatda yoki tekis
xarakat holatida bo‗ladi. Agar umumiy moment ―0‖ga teng bo‗lmasa mexanik
tizim tezligining o‗zgarishi yuzaga keladi: M
Σ
musbat bo‗lsa tezlanish,M
Σ
manfiy
bo‗lsa sekinlashish. M
Σ
≠0 bo‗lgandagi rejim o‗tuvchi yoki dinamik rejim deyiladi.
Tezlikni o‗lchash Nyutonning ikkinchi qonuni – dinamika qonuni bilan
amalga oshiriladi. Unga ko‗ra kuch impulsi xarakat miqdori o‗zgarishiga teng.
F
Σ
𝒅𝒕
=
𝒅
(
𝒎𝑽
).
Kuch impulsi umumiy kuch vektorining uning ta‗sir qilish vaqtiga
ko‗paytmasini bildiruvchi vektordir. Harakat miqdori tezlik vektorining jism
massasi kopaytmasiga teng bo‗lgan vektordir.
Agar jism massasi o‗zgarmas bo‗lsa,
F
Σ
=
𝓂
(2.7)
Bu qonun belgilaydiki agar natijaviy kuch nolga teng bo‗lmasa jism -
miqdori massa va kuch qiymatiga bog‗liq bo‗lgan tezlanish oladi yoki
sekinlashadi.
Qo‗zg‗almas oqda aylanuvchi jism uchun Nyutonning ikkinchi qonuni
quyidagicha bo‗ladi: moment impulsi xarakat miqdori o‗zgarishga teng bo‗ladi.
M
Σ
=d(Jω)
(2.8)
Xarakat miqdori – aylanayotgan jism inertsiya momentining uning burchak
tezligi ko‗paytmasiga teng.
Inertsiya momenti J(kg*m
2
) – fizik jism ilgarilanma xarakatidagi massasini
aniqlovchi kattalikdir. U qo‗zg‗almas o‗q atrofida aylanayotgan jism inertsiyasi
darajasini bildiradi. Massasi
𝓂
ga teng bo‗lgan material nuqtaning inertsiya
momenti, jism massasining jismdan aylanish o‗qigacha bo‗lgan masofa kvadratiga
ko‗paytmasiga teng
J =
𝓂
R
2
.
Jismning inersiya momenti esa bu jismni tashkil qiluvchi material nuqtalar
inertsiya momentlari yig‗indisiga teng. U jism massasi va o‗lchamlari orqali
ko‗rsatilishi mumkin. Aylanma jismlar inertsiya momentlari katalog va
so‗rovnomalarda keltiriladi. Ba‘zan kataloglarda moment
GD
2
qiymati beriladi.
Inertsiya momentini topish uchun bu qiymat 4 ga bo‗linadi
J=GD
2
/4
.
49
Shuni ta‘kidlash kerakki, aylanayotgan jismning inertsionligi nafaqat uning
massasiga , balki diametriga ham bog‗liq bo‗ladi. Bir hil massaga ega bo‗lgan,
lekin diametri katta bo‗lgan jism inertsiya momenti katta bo‗ladi. Shuning uchun
inertsionligi kichik motorlar rotori diametri kichik va uzunligi uzunroq qilib
ishlashga xarakat qilinadi.
Va aksincha ishchi mashina kinematik zanjiri tarkibida maxovik bo‗lsa, bu
motor rotori diametrini kattalashtiradi.
Agar inertsiya momenti o‗zgarmas bo‗lsa, Nyutonning ikkinchi qonuni
tenglamasi quyidagi ko‗rinishni oladi:
M
Σ
=J
(2.9)
M
Σ
moment mexanik tizimning dinamikasini bildirgani uchun ko‗pincha
natijaviy moment M
Σ
ni dinamik moment deyiladi.
M
din.
= M
Σ
= J
(2.10)
(2.5) ni inobatga olsak,
M-M
q
= J
Σ
(2.11)
ko‗rinishga keladi. Nyutonning ikkinchi qonunini aks ettiruvchi bu tenglik elektr
yuritmaning xarakat tenglamasi deyiladi.
Bu tenglamada barcha momentlar elektr motorining valiga qo‗yilgan bo‗lib,
J
Σ
inertsiya momenti esa valga bog‗liq mexanik xarakatni vujudga keltiruvchi
barcha massalar inertsiya momentini bildiradi. Ilgarilanma xarakat uchun elektr
yuritmaning xarakat tenglamasi mos ravishda quyidagi ko‗rinishga keladi:
F – F
q
= m
(2.12)
bunda: F – motor kuchi
F
q
– motor shtogida paydo bo‗ladigan xarakatga qarshilik kuchi
m – motor shtogiga boglangan siljuvchi elementlar massasi
v –motor shtogining chiziqli tezligi
Do'stlaringiz bilan baham: | 
