Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

сўзяпти
ва ким ҳақи да 
сузяптилар
дейилишини кўрсат», 
«Менга . 
қўзиқоринни
бер, 
ўзингга 
қўзиқоринларни
ол»), феълнинг ўтгаи замонга ойд 
ш аклларини («Салимнинг ўйинчоқии қаердан олганини, Но^ 
диранинг ўйинчоғи қаер да бўлганини кў р сат» ); алоҳида лек- 
сик моҳиятларни («Кўчада ким 
келаётганини
ва кўчадан ким 
ўтаётганини
кўрсат»); нарсаларнинг жойлашишини («Ручкани 
китоб 
ичига
қўй, ручкани 
китоб 
устига
қ ў й » ); сабаб-оқи бат 
боғланиш ларини белгилаш ни ўз ичига олгаи топш ириқлар 
қийинчилик қилади.
Бундай тошш фиқла|рни баж ари ш да болалар йўл қўядиган 
хатолар ш унда намоён бўладики, улар сўзнинг лексик моҳия- 
тига эътиборни қаратад и лар ва грамм атик ҳамда морфологик 
элементларни (сўзнинг тугалланиш қисми, кўмакчи, боғловчи 
ва ҳоказоларни) ҳисобга олмайдилар. Бундай элем ентлар эса 
фикрии аниқлаш тириш да муҳим аҳамиятга эга.
Нутқни тушунишдаги қийинчиликла(р узоқ муддат сақл ан а- 
ди, уларни бар тараф этшц учун эса болаларни махсус маш ғу- 
лотларга ж ал б қилиш лозим. О та-оналарда боланинг унга қа- 
ратилган нутқни туш унгандек бўлиб кўриниши ула|рга ота-она- 
ларнинг одатдаги муомала ша|роитлари ва кундалик топши- 
риқлар билан м урож аат 
қилиш лари («Қ алам ларн и қутига 
сол»; «Косага сув қуй» ва ҳоказо) ҳисобига ш акл л ан ад и ва 
м устаҳкам ланади.
Нутқнйнг бундай ҳолати умумий турдаги болалар боғчаси- 
га борадиган алалиялик болаларнинг м аш ғулотларга тўлиқ 
қатнаш иш ни чеклайди, дастурларни ўзлаш тириб олиш ига тў-
СИҚЛИК ҚИЛ1ЭДИ.
Боланинг нутқ имкониятлари ва умумий болалар боғчала- 
ри орасидаги ф арқ кўпинча асаб бузилиш ларига, бола ва унинг 
яқинлари, тарбиячи ўртасида ту)рли хил зиддиятлар келиб 
чиқишига сабаб бўлиши мумкин. М улоқот ж араён идаги буи- 
дай қийинчиликларнинг сабабларини билгаи тарбиячи хуш ёр 
ва чидамли бўлиши, болаларнинг нутқ талаф ф узларини ш акл- 
лантириш да уларга моҳирлик билан ёрдам бериши, мукам- 
м ал ривож ланаётган тенгқурларнинг уларга салбий баҳо бе- 
риш ларидан эҳтиёт қилиши лозим.
М аш ғулотларда ва 
м аш ғулотлардан таш қари 
ва қ т л ар д а
тарбиячи алалиялик бол1анинг орқада қолишини ҳисобга оли-

---

ши, унинг шахсий хусусиятларини муттасил н азарда тутиши ва 
унинг учун муносиб маш ғулот турларини танлай билиши ке- 
рак.
М отор алалияли болалар нутқининг мазмунли томони бу- 
зилиши узоқ муддатли ва узлуксиз тузатиш иш лари олиб бо- 
ришни тал аб этади. Бу нуқсон махсус ўқитишсиз тугатилм ай- 
ди. Тарбиячи мотор алалияси билан хаепаланган болаларни 
логопед ҳузу!рига консультацйяга юбориши керак. Бу эса ул ар- 
ни кейинчалик махсус б олалар боғчасига ж ойлаш иш хусусида 
м аслаҳат бериши мумкин.
Сенсор алали я
Сенсор алалиядаги нуқсоннинг тузилишида эшитиш тўлиқ 
сақлан ган ҳолда нутқни қабул қилиш ва тушуниш (нутқнинг 
ички томони)нинг бузилиши асосий ҳисобланади. Сенсор я л
1
а- 
ли я бош мия чап яримшари юқори доираси (Вернике м аркази) 
нинг ж ароҳатланиш и билан боғлангандир.
Б олалар уларга қарата айтилган нутқни ё туш унмайдилар, 
ёки ж уда чекланган ҳолатда туш унадилар. Бунда улар товуш 
сигналларига нотўғри таъсир кўрсатадилар, қисқа м аш қлар- 
дан кейин эса турли хусусиятли ш овқинларни (дукиллаш , ғи- 
чирлаш , ҳуш так ва бошқ.) аж ратиш лари мумкин. Ш у билан 
товушнинг йўналишнни аниқлаш да катта қиййнчиликларга уч- 
райдилар.
Сенсор алалия б олаларда эхолали я — бегона сўзларни ав- 
том атик тар зд а такрорлаш ҳоллари учрайди. Б ола кўпинча са- 
волга ж авоб қайтариш ўрнига саволнинг ўзини такрорлайди.
Қатор ҳолларда болалар ўзларига кўрсатилган нарса ёки 
расмнинг номини айтишга уринадилар ва айни пайтда ўш а 
нарса ёки расмни бошқа киш ига бериш (кўрсатиш ) ҳақида- 
ги илтимосни нотўғрн баж аради лар.
Бундай кам учрайдиган таб ақ ад аги болалар учун турли 
д а р аж а д а намоён бўладиган фонематик эшитиш (она тили 
фонемаларини қабул қилиш )нинг бузилганлиги етакчи нуқсон 
ҳисобланади. У нутқ товушларини тўлиқ ф арқ қилмаслигига, 
шунингдек унга нисбатан айтилган нутқни туш унмаслигига, 
ж уда енгил ҳолларда эса нутқ материалининг қийин эшитиш- 
га боғлиқ бўлиши мумкин.
Фонематик эшитишдаги кам чи ли кларда б олалар товуш жи- 
ҳатдан бир-бирига яқин, лекин мазмуни ҳар хил сўзларни (те-