8-Mavzu. Fizik kimyo predmeti. Termodinamika asoslari. Termokimyo Reja

JARAYONLARNING QAYTARLIGI VA ASOSIY TERMODINAMIK SIKL. 
Termodinamikaning ikkinchi qonuniga matematik ta’rif berish uchun avval qaytar jarayon 
va termodinamik sikl tushunchalari bilan tanishamiz. 1. Agar ayni jarayon bosib o‘tayotgan
ketma-ket oraliq holatlarning har biri muvozanat holatdan iborat bo‘lsa (yoki bu holatga
cheksiz yaqin bo‘lsa), bunday jarayon qaytar jarayon deb ataladi. Jarayon teskari
yo‘nalganda, ya’ni orqaga qaytganida, avval bosib o‘tgan barcha holatlarning aynan o‘zini
bosib o‘tadi. Buni ideal gazning izotermik kengayish va siqilish jarayoni misolida ko‘rib
chiqamiz. Gazning bosimi Р1 dan Р2 gacha kamaytirilganda uning hajmi – V1дан V2 
gacha kengayadi deb faraz qilaylik. Gaz porshenli silindrga joylangan bo‘lib, porshenda yuk bor 
deylik. Bu yukni ketma-ket olish bilan gazni kengaytirib boramiz. Har safar yukning bir qismini 
olganimizda bosim kamayib, gaz ma’lum tezlikbilan kengayadi va yangi muvozanat hajmni 
egallaydi. Endi yukni por-shenga qo‘yib borish bilan gaz siqiladi. Porshenga har safar oz-ozdan 
yuk qo‘yib, gazni dastlabki holatga qaytarganimizda, u kengayayotganda bosib o‘tgan barcha 
ketma-ket oraliq holatlarni bosib o‘tmaydi. Gazning kengayish jarayonida bosib o‘tgan barcha 

---

oraliq holatlarni siqilish jarayonida qaytadan bosib o‘tishi uchun porshendagi yuk ketma-ket 
cheksiz kichik qismlarda olib boriladi va so‘ngra ketma-ket cheksiz kichik yuk qo‘yib boriladi.
Bunday holda jarayon cheksiz kichik tezlik bilan sodir bo‘ladi. Shu sababli bosim 
cheksiz kichik o‘zgarganida hajm ham cheksiz kichik o‘zgaradi; bosim cheksiz kichik miqdor 
ortganida hajm cheksiz kichik miqdor kamayadi, bosim cheksiz kichik miqdor kamayganida
hajm cheksiz kichik miqdor ortadi, boshqacha aytganda, gazning o‘zgarayotgan oraliq 
hajmi o‘zgarayotgan bosim bilan muvozanatda bo‘ladi. Buning natijasida jarayon qaytar tarzda 
sodir bo‘ladi. Gaz qaytmas tarzda kengayganida uning bajaradigan ishi bosqichli grafik
ostidagi yuzaning kattaligi bilan o‘lchanadi; gaz qaytar tarzda kengayganida bajaradigan ishi 
Av chizig’i ostidagi yuzaning kattaligiga teng. Gaz siqilganida, aksincha, qaytmas jarayon 
uchun sarflangan ish qaytar jarayon uchun sarflangan ishdan ortiq bo‘ladi. 
Nazorat savollari 
1.Fizikaviy kimyoning maqsadi va vazifalari? 
2.Moddaning qanday agregat holatlari mavjud?
3.Moddalarning gaz holatini ifodalovchi qonunlarni tenglama asosida tushuntiring? 
4.Mendeleev – klapeyron tenglamasining tadbiqi? 
5. Termodinamikaning birinchi qonuni. 
6. Termodinamika birinchi qonunining matematik ifodasi. 
7. Moddalarning issiqlik sig’imi. 
8. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. 
9. Jarayonlarning qaytarligi va asosiy termodinamik sikl .