17-mavzu. Besh a’zoli geterosiklik halqalar Geterosiklik birikmalar haqida umumiy ma’lumot


elektrofil  almashinish reaksiyalar  β-



Download 0,99 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/19
Sana28.04.2022
Hajmi0,99 Mb.
#586094
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19
Bog'liq
17-18-mavzu

elektrofil 
almashinish reaksiyalar 
β-
vodorod
ishtirokida, 
nukleofil
reaksiyalar esa 
α-
va 
γ- vodorod
ishtirokida 
ketishini ko’rsatadi. Piridinning 
nitrolash, galogenlash
va 
vodorod
bilan 
qaytarish reaksiyalari yuqori temperaturada va katalizator ishtirokida boradi. 
Bunda reaksiya mahsulotlarining unumi yuqori bo’lmaydi. 
Benzol 
va piridinning ultrabinafsha spektrlari ham bir-biriga juda yaqin. 
Benzol 
179 
nm 
(intensiv),
200
nm 
(o’rtacha)
va 
255
nm 
(kuchsiz),
piridin
esa 
170
nm 
(intensiv),
200
nm va 
250
nm 
(o’rtacha va kuchsiz)
ultrabinafsha nurlarni 
yutish chiziqlariga ega. 
Kimyoviy xususiyatlari.
Piridin 
biriktirib olish, almashinish
kabi 
reaksiyalarga kirisha oladi. U uchlamchi aminlarning xossalarini takrorlaydi. 
Bundan tashqari, u halqa ochilishi bilan boruvchi reaksiyalarga kirisha oladi. 
I. Birikish reaksiyalari
1.
Benzoldan farq qilib, piridin natriyning spirtdagi eritmasi bilan qaytarilib, 
piperidinni
hosil qiladi: 


718 
N
+ 6 [H]
(Na + 
ε
tOH)
N
H
N
+ 6 [H]
(Na + 
ε
tOH)
N
N
N
+ 6 [H]
(Na + 
ε
tOH)
N
H
Benzol vodorod yodid
bilan 280
0
C da 
metilsiklopentanni
hosil qiladi. Bu 
sharoitda 
piridin n-pentan
va ammoniy yodidni hosil qiladi: 
N
+ HJ
C
5
H
12
+ NH
4
J
N
N
+ HJ
C
5
H
12
+ NH
4
J
Benzol 
kattalitik gidrogenlanish (180
0
C) natijasida 
siklogeksanni,
piridin 
esa 
amilaminni
hosil qiladi. Piridin to’liq qaytarilganda halqa ochiladi. 
N
+ 4H
2
C
6
H
11
NH
2
Ni
N
+ 4H
2
C
6
H
11
NH
2
N
N
+ 4H
2
C
6
H
11
NH
2
Ni
2.
Piridin benzolga qaraganda ozonolizga qiyin uchraydi. 
3,4-dimetilpiridin
ozonolizga uchratilganda 
glioksal,
metilglioksal 
va 
diatsetilni 
hosil qiladi: 
N
+ O
3
CH
3
CO - CHO
OHC – CHO 
CH
3
CO – COCH
3
СH
3
СH
3
N
N
+ O
3
CH
3
CO - CHO
OHC – CHO 
CH
3
CO – COCH
3
СH
3
СH
3
 
II. Almashinish reaksiyalari 
Piridin halqasi uchun 
elektrofil, nukleofil
va 
radikal 
almashinish 
reaksiyalari xosdir. 
A. Elektrofil almashinish reaksiyalari. 
Piridin 
elektrofil
almashinish 
reaksiyalariga qiyinchilik bilan kirishadi. Piridin
elektrofil o’rin olish
reaksiyalariga benzolga nisbatan qiyin (kislotali muhitda) kirishadi. Bunday 
muhitda piridin kation holatida bo’ladi. Azotdagi musbat zaryad yadroning 
umumiy elektron zichligini yanada kamaytiradi, natijada elektrofil reagentlarning 
hujumi qiyinlashadi. Azot atomi halqadagi elektron zichligini kamaytiradi, chunki 


719 
u uglerodga nisbatan elektromanfiydir. Buning uchun elektrofil reagentlar
birinchi navbatda azot atomiga ataka qiladilar, buning natijasida azot atomida 
elektromusbat markaz hosil bo’ladi. Buning uchun 
β
-holatda 
δ
-kompleksni hosil 
bo’lish ehtimolligi katta, chunki buning natijasida azot atomida ikkinchi 
elektromusbat markaz vujudga kelib, molekula rezonans jihatdan barqarorlanadi. 
N
+
H
X
N
+
H
X
N
+
H
X
N
+
H
X
N
+
H
X
N
+
H
X
+
+
+
+
+
N
+
H
X
N
+
H
X
N
+
H
X
N
+
H
X
N
+
H
X
N
+
H
X
H
X
+
+
+
+
+
1.
Galogenlar past haroratda piridinga N-galogenida hosil qilib birikadilar 
N-galogenidlar qizdirilganda 
β
- galogenpiridinlarni hosil qiladilar: 
N
Cl
2
N
Cl
Cl

+
N
Cl
- HCl
N
N
Cl
2
N
N
Cl
Cl

+
N
N
Cl
- HCl
300-400
0
C haroratda katalizatorsiz almashinish 
3-
va 
5-
holatlardagi vodorodlar 
hisobiga boradi. 500
0
C da esa almashinish
2- 
va
6-
holatlardagi vodorodlar 
hisobiga boradi: 
N
Br
2
N
Br
300-400
0
C
600
0
C
N
Br
Br
N
Br
N
Br
Br
N
N
Br
2
N
N
Br
300-400
0
C
600
0
C
N
N
Br
Br
N
N
Br
N
N
Br
Br
2.
Piridin 
tutovchi
sulfat kislota bilan 24 soat davomida 220-230
0
C da simob 
sulfat ishtirokida qizdirilganda 
piridin sulfokislotani
hosil qiladi. Piridinni 
katalizatorsiz 300
0
C da sulfolanganda juda oz miqdorda 
piridin-3-sulfokislota 
hosil bo’ladi. 


720 
N
+ HOSO
3
H
N
SO
3
H
+ H
2
O
N
N
+ HOSO
3
H
N
N
SO
3
H
+ H
2
O
3.
Piridinni 
nitrolash
ham qiyinchilik bilan boradi. Kaliy nitritning azot 
kislota bilan aralashmasi 100% li sulfat kislota ishtirokida 300
0
C da temir 
katalizatorligida piridinga ta’sir etilganda 
22%
unum bilan 
3-nitropiridin
hosil 
bo’ladi. 370
0
C da 
2-nitropiridin
ham hosil bo’ladi: 
N
HNO
3
N
NO
2
300
0
C
370
0
C
N
NO
2
N
+
NO
2
N
N
HNO
3
N
N
NO
2
300
0
C
370
0
C
N
N
NO
2
N
N
+
NO
2
Past haroratlarda nitrolash bormaydi. 2- va 4-nitropiridinlarni olish uchun 2- 
va 4-aminopiridinlar vodorod peroksid bilan oksidlanadi. Bunda nitropiridinlarning 
hosil bo’lish unumi 75% ni tashkil etadi. 
4.
Piridinni 
Fridel-Krafts
reaksiyasi yordamida alkillab bo’lmaydi. 
B. Nukleofil almashinish reaksiyalari. 
Piridin halqasida 
nukleofil 
almashinish 
reaksiyalari oson boradi. Benzoldan farq qilib, piridin nukleofil almashinish 
reaksiyalariga oson kirishadi, bunda nukleofil agentlar asosan 2-va 4-holatlarga 
hujum qiladilar. Bu holatlarda 
π
-kompleks oson hosil bo’ladi va uning rezonans 
barqarorlashuvi elektromanfiy azot atomidagi manfiy zaryadning hosil bo’lishiga 
bog’liq bo’lmaydi ya’ni: 
N
-
Y
H
N
H
Y
N
H
Y
-
N
-
Y
H
N
H
Y
N
H
Y
-
N
-
H
Y
N
-
H
Y
N
-
H
Y
N
-
H
Y
N
-
H
Y
N
-
H
Y
N
-
H
Y
N
-
H
Y
N
-
H
Y


721 
N
H Y
N
-
N
-
H Y
H Y
-
N
H Y
N
-
N
-
H Y
H Y
-
N
H Y
N
-
N
-
H Y
H Y
-
 
1.
Piridin natriy amidi bilan qo’shib qizdirilganda 
2-aminopiridin
hosil 
bo’ladi 
(A.E. Chichibabin reaksiyasi). 
Reaksiya suyuq ammiak ishtirokida oson 
boradi. Reaksiya mexanizmini quyidagi tasavvur etish mumkin: 
N
NaNH
2
-H
2
N
NHNa
NH
3
N
NH
2
+ NaNH
2
N
N
NaNH
2
-H
2
N
N
NHNa
NH
3
N
N
NH
2
+ NaNH
2
2.
Piridin bug’larini quruq o’yuvchi kaliyga 250-300
0
C haroratda ta’sir 
ettirilganda 
2-oksipiridin
hosil bo’ladi 
(A.E.Chichibabin). 
N
KOH
-H
2
N
OK
H
2
O
N
OH
+ KOH
N
N
KOH
-H
2
N
N
OK
H
2
O
N
N
OH
+ KOH
3.
Piridinga 
butillitiy
bilan ta’sir etilganda 
2-butilpiridin
hosil bo’ladi: 
N
LiC
4
H
9
N
C
4
H

+ LiH
N
N
LiC
4
H
9
N
N
C
4
H

+ LiH
Bunda oraliq faol zarracha bo’lib 
karbanion
xizmat qiladi. 
III. Radikal almashinish
reaksiyalari. Piridinga 20-70
0
C da diazoniy 
tuzining suvdagi eritmasi bilan ta’sir etilganda 
2-, 3-
va 
4-fenilpiridinlar
hosil 
bo’ladi: 
N
C
6
H
5
N
2
Cl
N
C
6
H

+
N
C
6
H

+
N
C
6
H

N
N
C
6
H
5
N
2
Cl
N
N
C
6
H

+
N
N
C
6
H

+
N
N
C
6
H

IV.
Piridinning uchlamchi amin sifatidagi reaksiyalari.
1.
Piridin va uning gomologlari kuchsiz asoslik xossasini namayon qiladilar. 
Piridinning asoslik doimiyligi 
K
asos
= 1,7
.
10
-3
ga teng 
(anilinniki 4,0
.
10
-10
ga ; 
piperidinniki esa 1,33
.
10
-3
)
ga teng. Ular xlorid, propil, sulfat kislotalar bilan tuz 
hosil qiladilar: 


722 
N
+ HCl
N
H
+
Cl

N
N
+ HCl
N
N
H
+
Cl

Piridin
va uning gomologlari 
pikrin kislota
bilan aniq suyuqlanish 
nuqtasiga ega bo’lgan tuz – 
pikratlarni
hosil qiladilar. Pikrin kislota yordamida 
piridinlarning tuzilishi aniqlaniladi. 
Piridin va uning gomologlarini aniqlashda ularning platina, simob, oltinning 
xloridlari bilan hosil qiladigan qo’sh tuzlaridan ham foydalaniladi. 
2.
Piridin va uning gomologlari 
galoid alkillar
bilan tuz hosil qila oladilar. 
Hosil bo’lgan tuz qizdirilganda alkil guruhi
 
α
-holatdagi 
vodorod bilan almashinib, 
alkillash
reaksiyasi sodir bo’ladi: 
N
+ RX
N
R
+
X

t
N
H
+
X

R
NaOH
N
R
+ NaX + H
2
O
N
+ RX
N
R
+
X

t
N
H
+
X

R
N
N
+ RX
N
N
R
+
X

t
N
N
H
+
X

R
NaOH
N
R
+ NaX + H
2
O
NaOH
N
N
R
+ NaX + H
2
O
Piridinning galoid alkilatlari qizdirilganda radikal 
α

Download 0,99 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish