Imidazol (C
3
H
4
N
2
).
Imidazol–pirazolning izomeri bo’lib, 90
0
C da
suyuqlanadi, 256
0
C da qaynaydi. U glioksal, ammiak va formaldegiddan olinadi:
OHC – CHO
+
NH
3
NH
3
CH
2
O
-3H
2
O
N
HN
OHC – CHO
+
NH
3
NH
3
CH
2
O
-3H
2
O
N
HN
N
HN
Imidazolning hosilalari yuqoridagi usul orqali hosil qilinadilar. Imidazolning
asosli xossasi pirazolnikiga nisbatan deyarli besh marotaba
kuchli
(imidazolning
asosli doimiyligi 1,2
*
10
-7
, pirazolniki esa 3,4
*
10
-18
).
Imidazol
halqasi
gistidin, gistalin
kabi aminokislotalar,
pilokarlin
kabi
alkaloidlar tarkibiga kiradi.
N
HN
CH
2
– CH – COOH
NH
2
-CO
2
N
HN
CH
2
– CH
2
– NH
2
гистадин
гистамин
пипилокарлин
О
O
H
5
C
2
CH
2
N –
СН
3
N
N
HN
CH
2
– CH – COOH
NH
2
-CO
2
N
HN
CH
2
– CH
2
– NH
2
гистадин
гистамин
N
HN
CH
2
– CH – COOH
NH
2
-CO
2
N
HN
CH
2
– CH
2
– NH
2
N
HN
CH
2
– CH – COOH
NH
2
N
HN
N
HN
CH
2
– CH – COOH
NH
2
-CO
2
N
HN
N
HN
CH
2
– CH
2
– NH
2
гистадин
гистамин
пипилокарлин
О
O
H
5
C
2
CH
2
N –
СН
3
N
пипилокарлин
О
O
H
5
C
2
CH
2
N –
СН
3
N
N –
СН
3
N
antipirin
4-nitroantipirin
4-aminoantipirin
amidopirin
gistadin
gistamin
pilokarlin
712
Tiazol (C
3
H
3
NS).
Tiazol 117
0
C da qaynaydigan suyuqlik, tabiatda erkin
holda topilgan emas. Ammo tiazol halqasi ko’pchilik tabiiy birikmalar tarkibida
uchraydi.
Dori-darmonning parchalanishi natijasida tiazol hosil bo’ladi.
Penitsillin
tia’zolidinning
hosilasi hisoblanadi. Tiazolning hosilalari qator tibbiy dorilar
guruhini tashkil etadi. Tiazollarni tioamidlar va xlorketonlarning o’zaro ta’siri
natijasida hosil qilish mumkin:
СH
3
–
С = O
CH
2
Cl
+
H
2
N
HS
C – CH
3
-H
2
O; -HCl
S
N
CH
3
H
3
C
хлорацетон
тиоацетамид
2,4-
диметилтиазол
СH
3
–
С = O
CH
2
Cl
+
H
2
N
HS
C – CH
3
-H
2
O; -HCl
S
N
CH
3
H
3
C
СH
3
–
С = O
CH
2
Cl
+
H
2
N
HS
C – CH
3
-H
2
O; -HCl
S
N
S
N
CH
3
H
3
C
хлорацетон
тиоацетамид
2,4-
диметилтиазол
Agar bu jarayonda
tioformamid
va xlorsirka aldegid ishlatilsa, u holda
tiazol
hosil bo’ladi:
Н – С = O
CH
2
Cl
+
HN
HS
C –
Н
S
N
Н – С = O
CH
2
Cl
+
HN
HS
C –
Н
S
N
S
N
Penitsillin –
tiazolning
hosilalaridan hisoblanadi. U dastlab
1871
yilda
A.V.Manasein
tomonidan
mog’or
tarkibidan ajratib olingan. Penitsilinning 100
dan ortiq turlari ma’lum bo’lib, uning tuzilishi quyidagichadir:
S
N –
С = О
CH – CH – NH – CO – R
HOOC – HC
(CH
3
)
2
C
*
*
*
S
N –
С = О
CH – CH – NH – CO – R
HOOC – HC
(CH
3
)
2
C
*
*
*
Penitsillinlar asosan R-ning tuzilishi bilan farq qiladilar. Agar
R-CH
2
-C
6
H
5
bo’lsa,
G penitsilin
(benzilpenitsilin)
deb,
R=-CH
2
OC
6
H
5
-
B-penitsilin
(fenoksimetilpenitsilin)
deb,
CH
2
-C
6
H
4
OH
bo’lsa,
n-oksibenzilopenitsilin
deb va
x.k. ataladi.
xloratseton
tioatsetamid
2,4-dimetiltiazol
713
18-mavzu. Olti a’zoli geterosiklik halqalar
Benzol halqasidagi bir metin gruppasi geteroatomlarga almashinishidan
hosil bo’lgan moddalarga olti a’zoli geterohalqali birikmalar deb aytiladi:
Shulardan ko’proq ahamiyatlilari
piridin
va uning hosilalari hisoblanadi.
Piridin
(C
5
H
5
N).
Benzol halqasidagi bitta CH-guruhni azot atomiga
almashinishidan piridin hosil bo’ladi.
1
2
3
4
5
6
N
1
2
3
4
5
6
N
N
Fizik xossalari. Piridin
– 42
0
C da suyuqlanadigan, 115,3
0
C da
qaynaydigan, zichligi 0,9772-0,982 g/sm
3
bo’lgan
kuchli yoqimsiz
hidga ega
bo’lgan
suyuqlik.
Suv bilan istalgan nisbatda aralashadi va zichligi 1,00347 ga
teng bo’lgan aralashma hosil qiladi. U
3
molekula suv bilan 92-93
0
C qaynaydigan
azeotrop
aralashma hosil qiladi.
O’ta zaharli
. Ko’pchilik organik moddalarni va
anorganik tuzlarni yaxshi eritadi. Ba’zi xossalari jihatidan
benzolga
o’xshaydi,
jumladan oksidlovchilar va kislotalar ta’siriga barqaror. Piridin
uchlamchi
amin.
U kuchli bo’lmagan
asos
xossalariga ega. Kislotalar bilan
tuz
hosil qiladi.
Piridinning tuzilishi quyidagicha:
2,6-holatlarda
α
-holat
deb
, 3,5-holatlarda
β
-holat
deb
, 4-holat
γ
-holat
deb
ataladi.
714
Piridin shunday tuzilganligidan
bitta
o’rinbosarli hosilalarining
3
ta izomeri,
ikkita
bir xil
o’rinbosarli hosilalarining
6
ta izomeri,
ikkita
har xil
o’rinbosarli
hosilalarining
12
ta izomeri bo’ladi.
Piridin gomologlarining trivial nomlari ko’p ishlatiladi.
Monometilpiridinlar
–
pikolinlar, dimetilpiridinlar
–
lutidinlar
va
trimetilpiridinlar – kollodinlar
deb ham ataladi.
N
CH
3
N
CH
3
N
CH
3
α
-
пиколин
2-
метилпиридин
β
-
пиколин
3-
метилпиридин
γ
-
пиколин
4-
метилпиридин
CH
3
N
CH
3
сим-колидин
2,4,6-
триметилпиридин
Н
3
С
N
CH
3
2-
метил-5-этил-
пиридин
Н
5
С
2
N
CH
3
N
CH
3
N
CH
3
α
-
пиколин
2-
метилпиридин
β
-
пиколин
3-
метилпиридин
γ
-
пиколин
4-
метилпиридин
N
CH
3
N
N
CH
3
N
CH
3
N
N
CH
3
N
CH
3
N
N
CH
3
α
-
пиколин
2-
метилпиридин
β
-
пиколин
3-
метилпиридин
γ
-
пиколин
4-
метилпиридин
CH
3
N
N
CH
3
сим-колидин
2,4,6-
триметилпиридин
Н
3
С
N
CH
3
2-
метил-5-этил-
пиридин
Н
5
С
2
N
N
CH
3
2-
метил-5-этил-
пиридин
Н
5
С
2
Olinish usullari.
Piridin va uning gomologlari toshko’mir smolasida, torfda,
yog’och va ayniqsa, hayvon suyaklari quruq haydalganda hosil bo’ladigan
mahsulotlarda ko’p miqdorda uchraydi. Sanoatda piridin va uning gomologlari
toshko’mir smolasidan ajratib olunadi.
Piridin
birinchi marta
1851
yilda
suyak
moyidan,
1834
yilda
toshko’mir
qatroni tarkibidan ajratib olingan.
1950
yilgacha
toshko’mir qatroni piridin va uning gamologlarini oladigan yagona manba bo’lib
kelgan. Toshko’mir qatroni tarkibida piridin va uning gomologlarining
70
dan
ortiq turlari bo’lib, ularning umumiy miqdori
0,1%
ni tashkil etadi. Bu miqdor
piridin va uning gomologlari sanoatning ularga bo’lgan ehtiyojini qondira olmaydi.
3-metilpiridin
asosida
sil
kasalligaga qarshi qator dori-darmonlar olina
boshlangandan so’ng, piridin va uning gamologlarini sintetik usulda olish bo’yicha
butun dunyo olimlari ishlay boshladilar. Hozirgi kunda piridin sintetik usulda
quyidagicha olinmoqda:
1. A. Bayer
suyakdagi yog’lar pirolizga uchraganda
akrolein
va
ammiak
hosil bo’ladi va ularning o’zaro ta’sirlanishi natijasida
3-metilpiridin
hosil bo’ladi
α-pikolin
2-metilpiridin
β-pikolin
3-metilpiridin
γ-pikolin
4-metilpiridin
2-metil-5-etil
piridin
simm-kolidin
2,4,6-trimetilpiridin
715
deb taxmin qiladi.
Bayer
akroleinni ammiak bilan o’zaro ta’sir ettirish orqali 3-
metilpiridinni hosil qiladi.
2 СH
2
= CH – CHO + NH
3
N
CH
3
-
Н
2
О
2 СH
2
= CH – CHO + NH
3
N
CH
3
2 СH
2
= CH – CHO + NH
3
N
N
CH
3
-
Н
2
О
2. Piridin
asoslari to’yingan aldegidlar va ammiakdan ham hosil bo’ladi.
Sirka aldegidiga 250
0
C da ammoniy atsetat ishtirokida ammiak bilan ta’sir etish
natijasida
69%
unum bilan
2-metil-5-etilpiridin
hosil bo’ladi. Piridin va uning
gomologlarini to’yingan aldegidlar va ammiak asosida olish borasida rus olimi
A.E.Chichibabin
qimmatli tadqiqotlar olib borgan. Shuning uchun piridin va
uning gamologlarini aldegidlar va ammiakdan olish reaksiyasi
Bayer –
Chichibabin reaksyasi
deb ataladi.
4 CH
3
– CHO + NH
3
- 4H
2
O
N
CH
3
H
5
C
2
4 CH
3
– CHO + NH
3
- 4H
2
O
N
CH
3
H
5
C
2
Do'stlaringiz bilan baham: |