Muhabbat qissa yetim

1935-yil
ASROR BOBO
U ltarm alik A srorqul H aydar o taning q a d rd o n oshnasi 
b o ‘ladi.
O q poshsho mardikor oigan yili bir kuni kechqurun H aydar 
ota Usta M o‘m inning do'koniga chiqsa, bir begona kishi dam
bosib o ‘tiribdi, surishtirsa “ultarm alik q ochoq” deyishdi.
S hun d an u c h -to ‘rt oy burun 
U ltarm ada g 'u lu chiqdi, 
shahardan soldat kelib ancha odam ni haydab ketdi, bularni 
guberning o ‘zi so ‘roq qilar em ish” degan gap tarqalgan edi.
91

---

Bu od am o ‘sha vaqtda qochib qolganlardan biri — A srorqul 
degan tegirm onchi ekan.
A lam on b ir nim aga qasd qilib to ‘lishib turganda b ir og‘iz 
gap kifoya qiladi. A srorqul o ‘shanda o lam onni yorib chiqib, 
“o q p o sh shoning devori yiqilgan b o ‘lsa, o ‘zining y urtidan 
m a rd ik o r o lsin , biz b o rm a y m iz ” debdi. S h u n d a n keyin 
olam on xuruj qilib m ingboshining uyiga boribdi. M ingboshi 
qochibdi. Shahardan soldat chiqibdi... Asrorqul o ‘shandan beri 
qishloqm a-qishloq qochib yurar ekan.
U sta M o ‘m in yolg'iz q o ‘l bir kosib edi. A srorqul uning 
dam ini bosib, b o ia k ishlarga qarashib, do'k o n id a yotib yurdi. 
Bu odam o ‘zi o ‘ttiz beshlarga borib qolgan b o ‘lsa h a m bola- 
chaqa qilolm agan, o tasid an qolgan m eros — teg irm o n in i 
aylantirib, k unini o ‘tkazib yurgan ekan. K eyinchalik H a /d a r 
ota ikkovi oshna b o ‘lib qoldi. H aydar ota b a ’zan kechalari 
uning oldiga kirib b ir pas-yarim pas gaplashib o ‘tiradigan 
b o ‘ldi. Shunda A srorqul tegirm oni to ‘g ‘risida gapirib xafa 
b o ‘laverganidan keyin H aydar ota bir kuni U ltarm aga borib, 
tegirm ondan xabar oldi. Asrorqul qochgandan keyin U ltarm a- 
ning am ini tegirm onni “poshsholik b o ‘ld i” deb o ‘ziniki qilib 
olgan ekan.
O radan b ir n echa oy o ‘tib, b ir kuni H aydar ota shaharga 
borgan edi “ oq poshsho taxtdan tu sh d i” degan gapni eshitib 
qoldi. “ U n d o q b o ‘lsa, tezroq borib A srorquldan suyunchi 
olay” ,— deb kelsa, A srorqul bu xabarni allaqachon eshitib, 
Ultarmaga jo ‘nabdi. Lekin ikki haftadan keyin b o ‘shashganicha 
qaytib keldi.H aydar o ta “ H a?” desa, “oq poshsho taxtdan 
tushgani bilan, oq am in am inligidan tu sh m a p ti” , dedi.
Petrogradda, T oshkentda, Q o ‘qonda urushlar b o ‘lib, “ oq 
a m i n la r ” a m in lig id a n tu s h g a n d a n k e y in h a m A s ro rq u l 
U lta rm a g a b o ro lm a y y u rd i, sab ab k i, b u te g irm o n id a n , 
qishlog‘idan k o ‘ngil uzganidan keyin, H aydar ota bosh b o ‘lib 
b ir beva xotinga uylantirib q o ‘ydi. A srorqul farzand ko'rdi. 
Usta M o 'm in , rahm atlik, xat bilar edi, kitob ko‘rib, bolaning 
otini Y odgor q o ‘ydi. “ 0 ‘z yurtingda q ochoq b o iib yurgan 
kunlaringdan yodgor b o ‘lsin” , dedi.
Shunaqa qilib A srorqul b ir n echa vil shu yerda tu rib , yurt 
tinchigandan keyin bo la-ch aq asi bilan U ltarm aga k o ‘chib 
ketdi; tegirm oni buzilib ketgan ekan, tuzatdi; xo'jalikka shu 
tegirm oni bilan kirdi.
92

---

U ltarm a bu yerga xiyla olis bo'lsa ham , bu ikki oshna bordi- 
keldi qilib turishar edi. A srorqulning o ‘sha o ‘g ‘li Y odgorboy 
a s k a r lik n i b itir ib k e lg a n d a , H a y d a r o ta n in g j iy a n ig a
bo'lisham iz, deb tu rish g an edi, m an a bu urush chiqdi-yu, 
to ‘y keyinga qoldi.
Shu b u yil to ‘q q izin ch i sanada m an a shu A srorquldan 
H aydar otaga xat keldi. X at m ujm alroq: A srorqul 
u n d a n
xafam i, nim a balo... Bir gap bor! H aydar o ta har nim a b o ‘lsa 
ham borib ko‘rib kelay, deb yo‘lga chiqdi.
H aydar ota U ltarm aga xuftondan keyin yetdi. A srorqul 
sam ovarda ekan, uni k ich ik o ‘g ‘li A bror qarshi oldi. K am pir 
bechora, bem ahal b o ‘lsa h a m qozon osdi. H aydar ota u n d a n
Y odgorboyni so'rab:
— X at kelib tu r ib d im i? - degan edi, kam pir, o ‘zi t o ‘lib 
turgan ekan, k o ‘z yoshi qildi.
— 0 ‘rtog‘ingiz boshim ga bitgan bir balo b o ‘ldi. Y odgordan 
kelgan xatlarni m enga berm aydi, A brorga h a m k o ‘rsatm aydi; 
xat kelm ay qo'ygan b o i s a , uni aytm aydi. 0 ‘zining ahvoli 
bu: qarigan chog‘ida buzilib, sam ovardan beri kelm aydi -
sam ovarchilik qiladi. A w a lla ri b u ish ham m aga biram erish 
k o ‘rin d i, b iram g ‘a la ti tu y u ld ik i, b o la m b e c h o ra A b ro r 
n o m u sla rg a o ‘ldi. B ilm a g a n o d a m n im a d ey d i? 0 ‘g ‘li 
b oqolm apti, kuni o ‘tm a p ti deydi-ya! Raisga aytdik, jam o ag a 
o ‘zim bordim - b o ‘lm adi: “K im sam ovarchilik qilishim ga 
to 's q in lik qiladigan b o ‘lsa, m en in g d u sh m a n im b o ‘ladi, 
tum anga m a’lum q ila m a n ” , depti. H ayriyat shu t o ‘g ‘rida rais 
bilan san-m anga borib un in g ustidan tum anga arz qildi-yu, 
gap nim a, so‘z nim a e k a n ham m aga ayon b o ‘ldi.
— Sam ovarchilikka yarayaptim i, axir?
— H a, baloday... H assasiz yuradi...
Shu paytda A srorqulning o ‘zi kelib qoldi. H aydar ota uni 
dab d u ru std a n tan im a d i. U ning tetikligi, shaxdam qad am
tashlashi yosh bolaga ch iq q an soqolday kishining kulgisini 
qistatar edi; lekin xo‘p ozibdi, qorayib ketibdi, shuni o ‘zi 
ham bilar ekan shekilli, oldini olib:
— O zibm anm i, q o ray ib m an m i? — dedi.
— Y o ‘q, j u d a j o y i d a ... M a y iz b o ‘lib s a n ... X o ‘s h , 
Y odgorboydan xat kelib turibdim i?
— H ar xatida seni so‘raydi... 0 ‘g‘lim, Abror, bitta chilim sol!
93

---

Asrorqul ilgari chilim chekmas edi. H aydar ota shuni so‘ray 
deb endi og‘iz rostlagan edi, kam pirga k o ‘zi tushib qoldi. 
K am p ir o ‘c h o q d a n c h o ‘g ‘ olayotgan A bro rn in g panasiga 
o ‘tib, “A yting, xatni k o ‘rsatsin” deb ishora qildi.
H aydar o ta unga sekin bosh irg‘itib:
— H a, ishqilib boshi toshdan b o ‘lsin. Q ani, b iro n ta xatini 
o ‘qiyiik, b o ‘l m a s a ,- dedi.
— D o 'k o n d a , h am m a xati sam ovarda.
K am p ir ju d a t o ‘lib qolgan ekan, toqat qilolm adi:
— B iro n ta s in i k o 'rsa tsa n g iz o ‘lasizm i? 
H a m m a n in g
yuragini q on qildingiz-ku?— dedi.
— Yaxshi xat yozsa ham yig‘laysan, yom on xat yozsa ham
y ig iay san , nim a qilam an k o ‘rsatib?
— YigMasam, k o ‘z yoshini sizdan qarz olm aym an.
K a m p ir y ig ‘lab yuborgan edi, A srorqulning a c h c h ig ‘i
keldi.
— T ag ‘in!.. A m m o-lekin, xo‘p kaltakbop xotin b o ‘libsan- 
da! B u ru n g i z a m o n b o ‘lsa, b iro n ta q o v irg ‘a n g n i b u tu n
q o ‘ym as edim!..
— M ana, uring, sindiring qovurg‘amni! Q o ‘rqm ay q o ‘ya 
qoling, arz qilm aym an.
— Arz qilishingdan qo 'rq m ay m an , xotin urgani nom us 
qilaman!
A srorqul chilim ni shunday q a ttiq to rtd ik i, sarx o n ad an
alanga ko‘tarildi; avzoyidan hozir kam pirni xafa qiladigan 
k o ‘rinib qoldi. H aydar ota sal bosarm ikinm an deb:
— Q o ‘y e n d i, o z o r b e rm a , k o lngli y a rim ta ,— degan 
edi, A srorqul qayta avj oldi:
— K o‘ngli yarim ta b o is a , miyasi ham yarim tam i? Uyingni 
o ‘g ‘ri bossa, o ‘g ‘lingni sa n d iq q a solib q o 'y ib , q o ‘sh n in i 
chaqirm aysan. H am m aning ham farzandi o ‘ziga aziz.
— Aziz ekanligini bilsangiz b o ‘pti-da! B olam ni sog'ina- 
m an, sog‘in g a n im d a n keyin y ig‘la y m a n ...— d e d i k a m p ir 
kuyunib.
— M ayli, y i g ia , y ig 'i g o h id a xafalikni y o z a d i, lekin 
h am m a qatori yig‘lagin-da.
— H am m a qanaqa yig‘lar ekan?
94

---

— H a m m a q o ‘li b o ‘s h a g a n d a y ig ‘laydi, sen yig‘id a n
bo'sham aysan. N a o ‘zingga qaraysan, na uyga. C h iro g 'n in g
shishasini q araL Qishloqda hech kim ning uyida pashsha y o ‘q, 
biznikida kechasi ham burun talashadi.
— Y uragim ga sig'm aydi, sig'm aydi yuragim ga hech narsa!
— BarakallaL Yodgorboyga shunaqa m ehribonm an degin? 
Beri kel, o ‘tir. M a, bir piyola choy ich, ko‘z yoshi b o ‘ladi... 
Shunaqa m ehribonm an degin? A bror, o ‘g‘lim, ana u behining 
kallagiga gazeta qistirib qo‘ygan edim , shuni olib kel. Barakallo... 
Xo‘sh, shunaqa m ehribon b o ‘lsang, m ana bunga quloq sol: “ ... 
Shu vaqt ichida, ya’ni ikki yillik urushda Itifoqning ko'rgan 
talofati 35 ming zambarak, 30 ming tank, 23 ming sam olyotdan 
ib o ra t” . T ushundingm i? B osh q asin i q o ‘y, n o b u d b o 'lg a n
zam barak shuncha b o ‘lsa, ham m asi qancha ekan? Shuncha 
zambarak bir kunda qancha o ‘q chiqaradi deb o‘ylaysan? Shuncha 
o ‘qni kim yetkazib berib turadi? O 'sh a Yodgorboyga o ‘xshagan 
askar b o lala rn in g o ta-o n a la ri, a k a -u k a la ri, o p a-singillari, 
xotinlarimi?.. Yodgorboyga o ‘xshagan askar bolalarning ustiga 
dushm an 100—200 sam olyotni b irdan yuboradi. D ushm an 
samolyotlarini d a f qiladigan ko‘p va zo ‘r sam olyotlami kim 
yasab berib turadi? Yana o‘sha ota-onalar, aka-ukalarmi? Shulami 
ham m ehri-m uhabbati bordir. Shular ham sog‘inishar deyman? 
Yo senchalik sog‘inishmasmikin? Senchalik sog‘inishadi, lekin 
senga o'xshab sog‘inislimaydi! Bulam ing yuragiga ham m a narsa 
s ig ‘adi! D u r u s t, se n s a m o ly o t y a s o lm a y s a n , k e tm o n
chopolm aysan... lekin qilaman desang, q o ‘lingdan ish keladi. 
Sening k o ‘kragingda o ‘t bor, soch shu o ‘tni, h o iu quruq baravar 
yonsin. Bizni ham m a narsadan benasib qilmoqchi b o ‘lgan G itler 
hozir ham ancha narsadan m ahrum qildi. Qani ilgarigi qishloq? 
Hozirgacha ham yonmagan yurak b o ‘lsa m ana shuni eslatishing 
bilan alanga oladi. Alangga oldir, yondir! Shujida farzand dog'iga 
qolgan gitlerchilar ko'payadi, yaxshi b o iad i...
A srorqulning tovushi o ‘zgardi. U irg'ib o ‘rnidan turdi-yu, 
chilirrmi ko'tarib o ‘choq boshiga qarab ketdi. Haydar ota bildiki, 
uning o'pkasi to'ldi. Buni kam pir ham payqadim ikin deb sekin 
razm solsa, payqabdi; payqabdi-yu, añ id an , ko‘ngliga g‘ulg‘ula 
tushibdi. H aydar ota buni uning “ q ilt” etib yutunganidan bildi. 
Bu orada Asrorqul chilim ni chekib b o ‘hb, kam pirni chaqirdi.
95

---

- Qani, kel endi, oshingni su z !- dedi. Keyin tegishdi,— 
o ‘zim suzib bera qolaymi? 0 ‘tirishingdan oshni og‘zingga solib, 
jag‘ingni qimirlatib qo'ym asam , chaynamaydiganga o ‘xshaysan...
K am pir yalt etib H aydar otaga qaradi, shu qarashi bilan 
“hazillashayotibdi, xayriyat” deganday b o ‘ldi.
A srorqul kelib o ‘tirdi. U ning chakka tom irlari chiqqan, 
nafas olishi bejo edi.
- H a ? — d edi H aydar ota.
- H ech... chilim eltgandir.
H aydar ota ichida “him m ...” dedi-yu b o ‘lak gap so‘ramadi. 
S hun d an keyin kam pirning “Y odgorboydan kelgan xatlarni 
bizga k o 'rsa tm a y d i” deganiga o ‘zicha m a ’no berdi.
Osh ustida gapni yana A srorqulning o ‘zi boshladi.
- U ru sh d an yarador b o ‘lib kelgan Sodiqjon degan yigit 
o ‘tgan ju m a kuni sam ovarga kelib, urushda k o ‘rganlaridan 
ancha gapirib berdi.
K a m p ir u ru s h d a n kelgan k ish in in g d a ra g in i e sh itib , 
b etoqat b o ‘lib qoldi...
- N im a deydi Sodiqjon?
- O laver, olaver, aytib beram an! C hoydan quy... Shu 
Sodiqjon bir yigitning qanday o ‘lganini aytib berdi. Q attiq bir 
jangdan keyin bular o ‘n to ‘rt kishi nim a b o ‘lib boshqalardan 
ajralib qolishibdi; ikki kechayu-ikki kunduz o'rrn o n m a-o 'rm o n
yo‘l yurib, kichkina bir q o ‘rg‘onchaga duch kelishibdi. Bu 
qo‘rg‘onchada nem islar borm i, o'zim iznikilar borm i - bilib 
b o ‘lmabdi. “ Shuning u chun,—deydi S o d iq jo n ,- biz, ikki kishi, 
oldin borib bilib keladigan b o ‘ldik. M enga Og‘abekov degan 
yosh, nihoyatda chiroyli bir arm ani yigit ham roh bo 'ld i” . Bu 
yigit yo‘lda Sodiqjonga xotinidan kelgan xatni, xotini bilan 
bolasining suratini k o ‘rsatibdi, hasrat qilibdi. “ Ekin oralab 
borayotgan e d ik ,- deydi Sodiqjon,— katta yo‘lga chiqib shunday 
qarasak, yo‘lning chetida ag‘anab yotgan bir avtom obilning 
yonida uch ta nemis o ‘tiribdi. Darrov yotib oldik”. Sodiqjon 
avtomatini to ‘g‘rilab, tepkisini bosay deganda, haligi yigit q o ‘lini 
m ahkam ushlabdi: “ Shoshm a,— der em ish,— xat o ‘qiyotibdi. 
X otinidan kelgandir, bolasidan kelgandir...” “M e n ,— deydi 
Sodiqjon,— uning gapiga quloq solm asdan tepkini bosdim , lekin 
sal hayallabman: uchchala nemis yiqilgandan keyin yonimga
96

---

qarasam, Og‘abekov qip-qizil qongabelanlibyotibdi” .Sodiqjon 
ko‘tarib qarasa, hali jo n i chiqm agan ekan, ko‘zini ochibdi.
U yigitning bekorga n o b u d b o ‘lgani kam pirga x o ‘p alam
qildi. U a w a l nem isni qarg 'ad i, keyin yigitdan koyindi:
— A xir, seni b o la -c h a q a n g d a n a y irg a n -k u sh u q u rib
ketgurlar edi, uni o tam an degan kishining nega q o ‘lini tutasan! 
X at o ‘qiyotibdi em ish-a! B ola-chaqasi b ila n q o ‘sh m o z o r 
b o ‘lmaydimi!.. 0 ‘z ig a -o ‘zi qilibdi-da.
— H a, Sodiqjon h am shuni aytm oqchi b o 'lg a n ek anu 
aytm abdi. Yigit sh o ‘rlik jo n berayotganida o ‘zi iq ro r b o ‘libdi: 
“ B ola-chaqangni yaxshi k o ‘rsang, bola-chaqang to ‘g‘risida 
o ‘ylam a” , debdi. “ Shu g a p ,— deydi S odiqjon,— keyinchalik 
jangchilar orasida m aqol b o ‘lib ketdi” ... S hunaqa, k o ‘ngilni 
o ‘z ixtiyoriga q o ‘yib berish urushda, urushdagina em as, shu 
yerda ham kishini g ‘aflatga soladi. Aql, fahm -farosat bilan 
k o 'n g iln i y o ig a solib tu rish kerak. Aqli k o ‘nglini y o 'lg a
sololm aydigan kishi b u z o q m a ’rasa ham u h to rta v e ra d i, 
sababki, buzoqning m a ’ragani — yig‘lagani b o ‘ladi... A bror, 
q o ig a suv ol, o ‘g ‘lim!
K am pir joy solayotib H aydar otaga yana “ayting, xatni 
bersin” deb imladi. Haydar ota ham unga im o bilan “ Samovarda 
ekan, ertaga o ‘zim olib k e la m an ” , dedi.
A srorqul erta b ilan barvaqt turib ketdi. H ay d ar o tan i 
“Tushga yaqin tegirm on boshiga chiqib borsin” , deb kam pirga 
tayinlabdi.
Tegirm on Sho‘xsoyning b o ‘yida edi. Haydar ota shu bahona 
bilan u yoq-bu yoqni h am ko‘ray deb, aylanishroq b o ‘lsa 
h am , bo zo r b o shidan yurdi.
U rush boshlangan yili b ah orda ikki oshna m ana shu bozor 
boshidagi m aktabda o ‘qishgan edi. H ordiq kunlari sh ahardan 
chiqadigan avtom obil shu yerda kino qo'yib berar edi. H aydar 
ota qarasa, shu yalanglikka yantoq bosib qo'yishibdi. “ H a, 
h o z ir k a rtin a q o ld im i,— d edi H aydar o ta o ‘z ic h a ,— biz 
o ‘qigan yillari o ‘yin-kulgi qilib qishloqni boshiga k o 'targ an
yoshlar q ayerda?”
H aydar ota shu o ‘y b ilan tegirm on boshiga yetganini h am
bilm ay qoldi. Soy b o ‘yida behisob daraxtlar orasiga k o ‘m ilgan 
tegirm on guvillar edi.