2 mavzu mahalliy salbiy ekologik oqibatlar orol va orol bo‘yi va amudaryo deltasi muammolari. Aydar arnasoy ko‘llar sistematikasi reja

2 MAVZU

MAHALLIY SALBIY EKOLOGIK OQIBATLAR OROL VA OROL BO‘YI VA AMUDARYo DELTASI MUAMMOLARI. AYDAR - ARNASOY KO‘LLAR SISTEMATIKASI

REJA:
1. Orol dengizining hozirgi ekologik holati.
2. Orol dengizini saqlab qolishga oid loyihalar.
3. Amudaryo deltasi muammolari.
4. Aydar - Arnasoy ko‘llar sistematikasi.

Bu ko‘llar tizimi 1989 yili Shardara suv omborida 29 km³ suv tashlanishi natijasida yuzaga keladi. Keyinchalik Arnasoy, Aydarko‘l, Tuzkon ko‘llar bir-biri bilan bog‘lanib, suvni xajmi 22 km³ ga, maydoni 2500 km³ ga yetadi.

Keyingi 10-12 yillar (1998-2005 y) ichida, ayniqsa 2005 yili ko‘llarga ko‘plab suv tashlanishi faqat 1973-2006 yillar ichida Ar­nasoy pastligiga 38,635 km³ Sirdaryo chuchuk suvi tashlanadi. Nati- jada ko‘llar tizimida 44,19 km³ ga yetadi. Oqibatda yaylovlar (120000 ga), quruq dam olish zonalar, baliq; to‘tish joylarini suv bosadi.
2006 yildan boshlab, Shardara suv omboridan ko‘llarga suv tash- lash to‘xtatiladi. Ko‘llar suvining mineralizatsiyasi 7,4 g/l. 2007 yilda Arnasoyga suv tashlash 200 mln. m³ ni tashkil qilgan.
Kollektor - zovurlardan yiliga 3,8-2,4 km³ suvga tushadi. Ko‘llarga 4 km³ dan ortik suv tashlansa ko‘ldagi suv satxi 0,5 m ga ko‘tariladi.
Arnasoy - Aydar - Tuzkon ko‘llar tizmasi - noyob ekologik ob’ekt bo‘lib, ko‘plab kushlarni ko‘payishi to‘xtab o‘tish joyi, baliiq maxsuloti yetishtirish bazasi bo‘lib qoldi.


Orol dengizi
Orol dengiziga quyiladigan Amudaryo va Sirdaryo suvlarining hajmini kamayishi natijasida dengiz suv sathi 18 metrdan xam pasayib ketdi. 1960-1965 yillardan boshlab juda katta maydon 30-45 km² qurib qoldi. Uning qrg‘oqlari 150 km ichkarilab ketdi. Natijada ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va sanitar-epedimi- ologik muammolar yuzaga keldi. Bu muammolarni hal qilishda bio- ekologik, tabiiy tozalik kabi bir-biriga bog‘langan yunalishlar na muhit omillarini, ayniqsa xaroratning dunyoviy o‘zgarishini, atmosferadan tushadigan yog‘in, tuproqning nam tutash qobiliyati hamda Orol atrofidagi fitozoogenofondini va umuman tirik jonzotlar genofondini o‘zgarish jarayonlarini doim inobatga olish shartdir (Ergashev, 2001).

Yillar	Suvning kelishi		Suvning sarfi	Suvning kelishi va sarflanishi- ning farki
	Suv oqimi, satxi, m	Atmosfera namligi
1911-1960	56,00	9,10	66,10	-1,0
1961-1970	43,30	8,00	65,40	-14,10
1971-1980	16,70	6,30	55,20	-32,20
1981-1990	3,90	6,20	43,70	-33,60
1991-1994	21,00	4,60	33,60	-8,60

Farg‘ona vodiysi va Mirzacho‘l yerlarini o‘zlashtirish va sug‘orish jarayonida O‘rta Osiyo hududini juda katta maydonlarida cho‘llanish yuzaga keldi va bu jarayon tezlasha boshladi. Orol dengizi sathini keskin pasayishi natijasida yuz minglab km² dengiz tubi quridi va ochilib qoldi. Bu holat uz vaqtida uylamasdan Amudaryo va Sirdaryo va ularning suvlarini shahobchalarini sug‘orish uchun ishlatish natijasida yuzaga keldi va shu jarayon Orol atrofida ekologik xolatni va iqlimni keskin yomonlashishiga katalizator bo‘ldi. Quyidagi jadvallardagi ma’lumotlar bunga yaqol dalil bo‘ladi.

Orol dengizi suv hajmining ko‘p yillar davomida o‘zgarishi (km³/yil) Rafikov, 1990