Боҳодир эшов

 
хусусий ерлар
дан иборат бўлган. Мулк ерларининг катта қисми маъмурий, 
ҳарбий ва диний арбобларнинг ерлари бўлган. Меҳнаткаш зироатчиларнинг 
майда ерлари ҳам мулк ҳисобланган. Бу даврда бош ҳукмдор томонидан
йирик мулк эгаларига бирор хизмати учун 
тархон 
ѐрлиғи берилиб, бу 
ѐрлиқни олганлар барча солиқ, тўлов ва мажбуриятлардан озод қилинган. 
Тархонлик ѐрлиғи, одатда, амир, бек, сарой амалдорлари, сайидлар каби 
юқори табақа вакилларига берилган ҳамда улар иқтисодий ва сиѐсий 
жиҳатдан катта мавқега эга бўлганлар 
Амир Темур ва темурийлар ҳукмронлиги даврида Мовароуннаҳр ва 
Хуросонда масжид, мадраса, хонақоҳ, мақбаралар барпо этилиб уларнинг 
барчасига катта ер майдонлари, суғориш тармоқлари, дўконлар, корхоналар, 
тегирмонлар, обжувозлар, карвонсаройлар берилган бўлиб, улар 
мулки вақф 
деб аталган. Бу мулклардан тушган даромад масжид, мадраса, шифохона ва 
хонақоҳларнинг таъмирлаш ва жиҳози, шунингдек, мутавалли, мударрис, 

---

243 
табиб ва талабаларга бериладиган маош, мусофирхона ва шифохоналарнинг 
кундалик харажатлари (озиқ-овқат, ѐқилғи ва ѐритғичлар) учун сарф этилган.
Бу даврда деҳқончилик ерларининг маълум бир кичикроқ қисми қишлоқ 
аҳолисининг умумий тасарруфида бўлган ва бундай ерлар 
жамоа мулки
ҳисобланган. Жамоа ерлари кўпроқ тоғ олди туманларининг сувга танқис 
ерларида, адирлардаги сув чиқмайдиган ерларда жойлашган. Бундай ерлар 
қишлоқ жамоаларининг кучи билан майда сув омборлари (жилғалар 
ѐрдамида) ѐки коризлар қазиб, машаққатли меҳнат туфайли ўзлаштирилган 
ҳудудларда пайдо бўлган ҳамда жамоа мулкига айланган. Улар маълум 
муддат солиқлардан озод этилган.
Темурийлар даврида Мовароуннаҳр ва Хуросонда экин майдонларига 
ишлов берувчилар 
музорий (зироатчи) 
деб аталган бўлиб, улар қишлоқнинг 
меҳнаткаш табақасига мансуб бўлган ва қуйидаги тўртта гуруҳга бўлинган:
1. Давлат ерларида меҳнат қилувчи зироатчилар; 2. Мулкдорларнинг ерларида 
ишловчи зироатчилар; 3. Ўз ерларига эга бўлган деҳқонлар; 4. Вақф ерларда 
меҳнат қилувчи зироатчилар. 
Бизга маълум бўлган кўпгина манбалар Амир Темур ва темурийлар 
даврида Ўрта Осиѐ ва бошқа ҳудудларда солиқ тизими маълум тизимга 
туширилиб, адолат қонунларига риоя қилганлиги ҳақида маълумотлар беради. 
Хусусан ―Тузуклар‖ да шундай дейилади: ―Амр қилдимки, ҳосил пишиб 
етилмасдан раиййатдан молу жиҳот олинмасин. Ҳосил етилгач, солиқни уч 
бўлиб олсинлар. Агар раиййат солиқ тўпловчи юборилмасдан олдин солиқни 
ўзи келтириб берса, у ҳолда у ерга солиқ тўпловчи юбормасинлар. Агар солиқ 
тўпловчини юборишга мажбур бўлинса, улар солиқни буйруқ бериш ва яхши 
сўз билан олсинлар; калтак-арқон ишлатиб, ишни уруш-сўкишгача олиб 
бормасинлар. Уларни банд этиб занжир билан кишанламасинлар. 
Бу даврда ердан олинадиган солиқнинг асосий тури 
хирож 
ҳисобланган. Бу 
солиқ маҳсулот ѐки пул билан олинган. Унинг ҳажми ҳосилнинг ярим 
миқдоригача борган. Ҳосил тўла пишиб етилмасдан солиқ тўплаш қатъиян 
ман этилган. Солиқлар ҳокимият томонидан белгилаб қўйилган уч муддатда: 
саратон (июн-июл), сумбула-мезон (август-сентябр) ва қавс (ноябр) ойларида 
тўпланар эди. Солиқлардан ташқари зироаткор аҳоли ҳукмдор ва унинг 
маъмурлари, суюрғол эгалари ва тархонлар, шунингдек, йирик мулкдорлар 
фойдасига муайян муддат текин ишлаб берардилар.
Ҳарбий юришлар даврида мағлуб этилган аҳолидан