Mehnat va ish haqi hisobi

2. Moliyaviy qo’yilmalar va qimmatli qog’ozlar hisobi 
Moliyaviy qo’yilma bu korxonaning qimmatli qog’ozlarni sotib olish uchun qilgan 
xarajatlari, ya’ni pul mablag’larini qo’shma korxonalar, aksioner jamiyatlari, 
shirkatlarning asosiy vositalari, nomoddiy va boshqa aktivlariga qo’shish shuningdek 
boshqa korxona va tashkilotlarga qarz berish tarzida berilgan debitor qarzlardir.
Muddatiga qarab moliyaviy qo’yilmalar qisqa muddatli va uzoq muddatli bo’ladi. 
Bundan tashqari, moliyaviy qo’yilmalarni u yoki bu kategoriyaga o’tkazish qimmatli 
qog’ozlarni sotib olish maqsadiga bog’liq. Masalan, bir yil ichida undan foyda olish va 
qaytadan sotish maqsadida sotib olingan, qaytarish muddati bir yildan ortiq bo’lgan, 
aksiya yoki obligatsiyalar qisqa muddatli qo’yilmalarga kiradi.
Moliyaviy qo’yilmalar sodir bo’lganligini tasdiqlovchi hujjatlar bo’lib olingan aksiyalar, 
turli sertifikatlar, obligatsiyalar, amalga oshirilgan qo’yilmalar summasiga berilgan 

---

guvohnomalar, qarz berish bo’yicha shartnomalar hisoblanadi. Korxonaning amalga 
oshirgan qo’yilmalariga bo’lgan huquqini tasdiqlovchi hujjatlari olinmagan moliyaviy 
qo’yilmalar mablag’lari alohida hisobga olinadi. Qimmatli qog’ozlar sotilganligini 
tasdiqlovchi hujjatlarga obligatsiyalar va berilgan qarzlarni qaytarilganini tasdiqlovchi 
oldi – sotdi dalolatnomasi, to’lov topshiriqlari kiradi.
Moliyaviy qo’yilmalar hisobi 5800 – «Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi 
schyotlar» va 0600 – «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» 
yuritiladi.
Uzoq muddatli investitsiyalar hisobini ko’rib chiqamiz. 0600 – «Uzoq muddatli 
investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» aktiv, pulli, debet saldosiga ega bo’lib, u oy 
boshiga bo’lgan moliyaviy qo’yilmalar summasini ko’rsatadi. Bu schyotning debetida: 
qimmatli qog’ozlarni sotib olish, boshqa korxonalarga qilingan qo’yilmalar, berilgan 
qarzlar summasi bo’yicha sodir bo’lgan muomalalar aks ettiriladi. Krediti bo’yicha – 
qimmatli qog’ozlarni qaytarish, sotish, qaytarilgan qarz summalar bo’yicha sodir bo’lgan 
muomalalar aks ettiriladi.
0600–«Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» bo’yicha 
quyidagi: 0610 - «Qimmatli qog’ozlar; 0620-«Shu’ba xo’jalik jamiyatlariga 
investitsyalar»; 0630 - «Qaram xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar»; 0640 - «Chet el 
kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga investitsiyalar»; 0690 - «Boshqa uzoq muddatli 
investitsiyalar» schyotlar ochilishi mumkin.
Aktivlarni investitsiyalarga o’tkazish tartibi va ularning turlari: 12 -Moliyaviy 
investitsiyalar hisobi», 8-Konsolidallashgan moliyaviy hisobotlar va shu’ba xo’jalik 
jamiyatlariga investitsiyalar» va 14 - «Qo’shma faoliyatda qatnashish ulushini moliyaviy 
hisobotda aks ettirish» buxgalteriya hisobi Milliy andazalari bilan tartibga solinadi.
0610-Qimmatli qog’ozlar» schyotida davlat va mahalliy foizli zayom obligatsiyalari va 
shunga o’xshagan qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mavjud uzoq muddatli qo’yilmalar 
harakati hisobga olinadi.
0620-«Shu’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsyalar», 0630-«Qaram xo’jalik jamiyatlariga 
investitsiyalar» va 0640 - «Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga investitsiyalar» 
schyotlarida shu’ba, qo’shma, uyushgan va qaram
korxonalarga qo’yilgan mavjud uzoq muddatli qo’yilmalar hamda ularning harakati 
hisobga
olinadi.
0690-«Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar» schyotida kelajakda foyda olish maqsadida 
davlat korxonalari yoki xayriya, ekologik jamiyatlariga qo’yilgan uzoq muddatli 
investitsiyalar hisobga olinadi. Bu schyotlarning debeti 5110-«Hisob – kitob schyoti» 
9220-«Boshqa aktivlarning chiqib ketishi», 5210-«Mamlakat ichidagi valuta schyotlari» 
va qimmatli qog’ozlar sotib olish, boshqa korxonalarga qo’yilgan investitsiya, berilgan 
qarzlar qaysi mablag’lar hisobidan amalga oshirilishiga qarab, boshqa schyotlarning 
krediti bilan korrespondentlanadi.

---

Yuqorida keltirilgan schyotlar bo’yicha analitik hisob dastlabki hujjatlarga asosan 
qo’yilmalar, qimmatli qog’ozlar turlari, qarzdor korxonalar bo’yicha yuritiladi.
Qimmatli qog’ozlar bozorining mavjudligi, fond birjalarida qimmatli qog’ozlarni oldi – 
sotdi muomalalarini amalga oshirilishi aksiya obligatsiyalarni nominal qiymatidan ortiq 
yoki kam baholarda sotib olinishini nazarda tutadi. Aksiyalar ularni sotib olish bilan 
bog’liq bo’lgan haqiqiy xarajatlar summasida qabul qilinadi va hisobga olinadi. Fond 
birjasida aksiyalar kursini oshishi va kamayishiga va aksiyalar bo’yicha olinadigan 
dividendga qarab aksiyalarni sotish qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farq yoki 
potensial foyda olishga yoki zarar qilishga olib keladi.
Qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalarni hisobga olish uchun 5800-«Qisqa muddatli 
investitsiyalar» schyotidan foydalaniladi. Bu schyot aktiv bo’lib, debet qoldig’i oy 
boshiga qolgan bir yilgacha muddatga sotib olingan qimmatli qog’ozlar yoki berilgan 
qarzlar summasini aks ettiradi. Debet oboroti hisobot oyida sotib olingan qimmatli 
qog’ozlar, berilgan qisqa muddatli kreditlar va depozitga berilgan summani ko’rsatadi. 
Kredit oborotida sotilgan aksiyalar, qaytarilgan obligatsiyalar yoki zayomlar va depozit 
summalar aks ettiriladi. Ko’rsatib o’tilgan qo’yilmalar hisobi qo’yilmalar turlari 
bo’yicha quyidagi: 5810-«Qimmatli qog’ozlar»; 5830«Berilgan qisqa muddatli qarzlar» 
va 5890-«Boshqa joriy investitsiyalar» schyotlarda yuritiladi. Bu schyotlar bo’yicha 
muomalalar hujjatlari uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalarga o’xshagan, ularning 
analitik hisobining tuzilishi va yuritilishi ham shunday.
Boshqa korxonalarga asosiy vositalarni qo’yish yo’li bilan uzoq va qisqa muddatli 
qo’yilmalar qilinsa, 9210-«Asosiy vositalarning chiqib ketishi» schyoti kreditlanib 0600 
va 5800–schyotlarning tegishli schyotlari debetlanadi, agar nomoddiy va boshqa aktivlar 
qo’yilma qilinsa, 9220-«Boshqa aktivlarning chiqib ketishi» schyoti kreditlanadi. 
Aksiyalar sotib olinsa, boshqa korxonalarning ustav kapitaliga moliyaviy qo’yilmalar 
o’tkazilsa, 5110, 5210 – schyotlari kreditlanib, 0600 va 5800 – schyotlarning tegishli 
schyotlari debetlanadi. Sotilgan yoki qaytarilgan va o’tkazib berilgan qimmatli 
qog’ozlarning balans qiymatiga 9220 – schyot debetlanib 0600 va
5800 – schyotlarning tegishli schyotlari kreditlanadi. Depozit qo’yilmalar va berilgan 
qarzlarning qaytarilishi 5110 va 5210 – schyotlarning debeti va 0600 va
5800–
schyotlarning
tegishli
schyotlarini
kreditida
aks
ettiriladi.
Aksiyalar bo’yicha olinadigan dividendlar hisoblanganda 4840-«Olinadigan 
dividendlar» schyoti debetlanib 9520-«Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar» schyoti 
kreditlanadi. Obligatsiyalar bo’yicha foizlar hisoblansa, 4830-«Olinadigan foizlar» 
schyoti debetlanib 9530-«Foizlar ko’rinishidagi daromadlar» schyoti kreditlanadi. 
Ushbu dividend va foizlar olinsa, 5110 «Hisob-kitob schyoti» debetlanib 4840 va 
4830 –
schyotlari kreditlanadi.
Korxonaning aktividagi aksioner jamiyatlaridan sotib olingan aksiya va obligatsiyalari 
turli sabablarga ko’ra sotilishi mumkin: aksiyalar rejadagi foydani keltirmasligi; aksiya 
va obligatsiyalarni faqat uzoq vaqt ichida foyda olish uchun emas, balki ularni 
keyinchalik sotish yo’li bilan foyda olish maqsadida sotib olinishi.

---

Qimmatli qog’ozlarni sotish va sotishdan olingan natijani aniqlash uchun 9220- 
«Boshqa aktivlarning chiqib ketishi» schyotidan foydalaniladi. Bu schyotga xo’jalik 
muomalalarini yozish nomoddiy aktivlarni sotish hisobiga o’xshagan.
Sotilgan yoki qaytarilgan qimmatli qog’ozlarning balans qiymatiga 9220 -schyoti 
debetlanib 0600 va 5800 - schyotlarning tegishli schyotlari kreditlanadi. Ushbu 
qiymatliklarni sotishdan foyda olinsa, 9220 - schyoti debetlanib, 9320 «Boshqa 
aktivlarning chiqib ketishidan foyda» schyoti kreditlanadi. Zarar qilinsa -9430«Boshqa 
operatsion xarajatlar» schyoti debetlanib, 9220 -schyoti kreditlanadi. Qimmatli 
qog’ozlarni sotishdan olingan tushumga 5110 yoki 5210- schyoti debetlanib 9220 -
schyoti kreditlanadi.
Obligatsiyalarni sotib olishdan maqsad ularning nominal qiymatiga qarab foiz olish, 
shuningdek qaytarilgandan so’ng obligatsiyalarning nominal qiymatini olishdir. Shu 
boisdan obligatsiyaning haqiqiy qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farq shunday 
amortizatsiyalanishi kerakki, qaytarilish vaqtida haqiqiy qiymati obligatsiyaning 
nominal qiymatiga teng bo’lsin. Bunda ikki variant mavjud:
-
obligatsiyani nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olinishi. Bunday hollarda 
obligatsiyalar bo’yicha foizlar sotib olingan vaqtda olingan daromad hisobidan ularning 
qiymatlari orasidagi farqini qisman hisobdan chiqarish yo’li bilan haqiqiy qiymati 
nominal qiymatiga yetkazib qo’yiladi;
-
obligatsiyani nominal qiymatidan kam summaga sotib olinishi. Bunday hollarda 
obligatsiyadan foydalanish muddati ichida undan olinadigan foiz daromadini 
ko’paytirish yo’li bilan obligatsiyani qaytarish muddatigacha uning sotib olish narxi 
nominal qiymatiga yetkazib qo’yiladi.
Obligatsiyalarni haqiqiy sotib olish qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farqi, 
ularning muomalada bo’lish muddati ichida bir tekisda - xo’jalik faoliyatining natijasiga 
o’tkazib boriladi. Bunda ikki variant mavjud:
-
obligatsiya nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olinishi. Bunday hollarda 
obligatsiyaning haqiqiy qiymati har oyda qiymatlar orasidagi farqini zararga o’tkazish 
yo’li bilan nominal qiymatiga yetkazib qo’yiladi;
-
obligatsiyani nominal qiymatidan kam summaga sotib olinishi. Bunday hollarda 
obligatsiyani qaytarish muddati ichida farqini bir qismini har oyda hisoblab, firmaning 
foydasiga o’tkazish yo’li bilan nominal qiymatiga yetkazib qo’yiladi.
Qisqa muddatli obligatsiyalar va shunga o’xshagan qimmatli qog’ozlar bo’yicha foiz 
summasini puli olingunga qadar foydaga o’tkazsa bo’ladi. Uzoq muddatli obligatsiyalar 
bo’yicha foiz hisoblash mumkin emas, chunki moddiylashtirilmagan foyda hosil bo’ladi. 
Ehtiyotkorlik prinsipiga binoan moliyaviy natijalarni aks ettirishda uzoq muddatli 
obligatsiyalar muomalalari bo’yicha sodir bo’lgan zararlarni foyda yoki zararlar 

---

schyotiga o’tkazish mumkin, lekin hisobotda, buxgalteriya hisobi bo’yicha amaldagi 
Nizom talab qilganidek, bu demak, olingan foyda miqdorini buzib ko’rsatishdir.
Uzoq muddatli obligatsiyalarni sotib olish xarajatlari ularning nominal qiymatidan ortiq 
bo’lsa, uzoq muddatli obligatsiyalar muomalalari bo’yicha zararlar obligatsiyalarni 
muomalada bo’lish muddati ichida har oyda teng qismda korxonaning zarariga o’tkazib 
boriladi. Lekin bunday muomalalarning foydasi yo’q, shuning uchun ham ularga yo’l 
qo’ymaslik kerak.
Uzoq muddatli obligatsiyalar ko’pincha qirqib olinadigan talonlari bilan chiqarilib, 
obligatsiyalarni muomalada bo’lgan davri ichida vaqti - vaqti bilan ular bo’yicha foizlar 
to’lanadi. Bunday hollarda obligatsiyalarni sotib olish qiymati bilan nominal qiymati 
orasidaga farqi har gal korxonaga daromad hisoblaganda hisobdan chiqarib boriladi. 
Agar obligatsiyalarni sotib olish qiymati ularning nominal qiymatidan ortiq bo’lsa, har 
gal foiz hisoblanganda obligatsiyalarning nominal qiymatidan ortiq summaning bir 
qismiga haqiqiy daromad kamaytirib boriladi. Schyotlarda quyidagicha buxgalteriya 
yozuvi beriladi: Dt 4830-«Olinadigan foizlar» – obligatsiyalar bo’yicha olishga tegishli 
bo’lgan foizlar summasiga, Kt 0610 «Qimmatli qog’ozlar» – obligatsiyalarning nominal 
qiymatidan olingan haqiqiy qiymatining bir qismiga, 9530-«Foizlar ko’rinishidagi 
daromadlar» schyoti – olishga tegishli foizning qolgan qismiga, ya’ni 4830 va 0610 – 
schyotlarga o’tkazilgan summalar orasidagi farqiga.
Хalqaro buxgalteriya hisobi andozasi konsepsiyalariga binoan, boshqa aktivlar kabi, 
investitsiyalar ham faqat o’zlarida mujassamlangan foydani korxona kelajakda olishga 
yetarli darajada ishonchi bo’lsagina buxgalteriya hisobida aktivlar tarkibida hisobga 
olishi mumkin. Ularni sotib olishi uchun birgina qilingan xarajatlar yetarli emas. Bu 
xarajatlar kelajakda iqtisodiy naf keltirishi to’g’risidagi ishonchni tasdiqlash zarur. 
Basharti bunday ishonch bo’lmasa, qilingan sarflar aktivlar emas xarajatlar deb 
hisoblanadi.