Jurnalistikasi

Xbob.
XVII ASR INGLIZ IN Q IL O B I PU B L IT SIST IK A Sl
1-fasl.
Mamlakatdagi siyosiy vaziyat va jum alistika
XVII 
asrga kelib zamonaviy ingliz jamiyati va davlati shakllana 
boshladi, Angliyaning dunyodagi mavqeyi o ‘zgardi. M asalan, tadqiqotchi 
Xilli 1603—1714-yillardagi Angliyani keskin farqlar m am lakati, deb 
ta ’riflaydi. 
1603-yildagi Angliya 
Yevropaning ikkinchi 
darajali bLr 
mamlakati edi, 1714-yilgi Buyuk Britaniya esa iqtisodiy va harbiy kuch 
jihatidan dunyoning qudratli davlatiga aylandi. Bundan tashqari, 1603- 
yilda Angliyaning butun aholisi ingliz davlat cherkovining rasmiy qavmlari 
hisoblangan bo‘lsa, 1714-yilga kelib davlatda vijdon erkinligi prinsipi qaror 
topdi, jamiyatda mutaassiblik bilan birga ratsionalizm, deizm va hatto 
ateizm kabi oqimlar yoyildi. 1603-yildagi Angliyada qirolga xoinlikda 
ayblanganlar qiynoqlarga solinardi. 1714-yilga kelganda esa tanqid qilish 
huquqi qonun bilan himoyalanadigan bo‘ldi.
1640-yilga qadar qirol «Xudoning amriga ko‘ra» hukm ronlik qilardi va 
cherkovning desyatina-ushr solig'ini «xudo bergan huquqqa» asosan 
yig‘ishardi. XVII asr oxiriga kelib pariament mustaqil bo 'ld i, diniy 
afsonalar o ‘m ini siyosiy falsafa va demokratik tartibotlar egalladi.
XVII 
asrdagi o '^ a rish la r iqtisodiyot, din, ijtimoiy fikr bobidagi siyosiy 
to'ntarish yoki inqilobdan ko‘ra ulkanroq voqea bo'lib, hayotning barcha 
sohalariga daxl qildi. Bu yerda tam addunning ikki xil konsepsiyasi to ‘qnash 
keldi. Ulardan biri fransuz absolutizmini gavdalantirsa, ikkinchisi ispan 
davlatiga qarshi chiquvchi Niderlandiya respublikasini ifodalardi. Butun asr 
mobaynida davom etgan bunday keskin farqlar ingliz buijua inqilobi ta ’siri 
ostida yuz bergan voqealarning jadal rivoji va almashuvi bilan izohlanardi. 
Bu inqilobning rivojlanish tarixidan ba’zi misollarni keltiramiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Inqilob 1640-yilda boshlanib, qishloq va shaharlarda g ‘alayonlar 
bo layotgan bir vaziyatda hokim iyat pariament qo‘liga o ‘tdi. 1642-yilda 
qirol bilan pariam ent o ‘itasida - ajralish yuz berib, fuqarolar urushi 
boshlanib ketishiga sabab bo‘ldi. D ehqonlar, fermerlar, hunarm andlar va 
m ayda savdogarlardan tashkil topgan pariament armiyasi inqilobiy harakat 
m arkaziga aylandi. 1647-yili independentlar partiyasi rahbarligidagi armiya 
parlam entni hokimiyatdan ag‘dardi. Inqilobiy kuchlar talabiga ko‘ra qirol 
„ 
ciatlJ etl!dl ( ^ 4 9 -y il 30-yanvar) va 1649-yil 19-mayda respublika 
e Ion qiundi, biroq 1653-yilda Kromvelning harbiy diktaturasi («pro- 
tektorati») o ‘m atildi. 1660-yilda buijuaziya va «yangi dvoryanlik* m onar- 
xiyam -K arl II timsolida Styuartlar hukmronligini qayta tiklashga (1660— 
1760-yillar oralig‘ida) kirishdi. 1688-yilda davlat to ‘ntarishi amalga oshi- 
! ’ - 
V Styuait taxtdan tushirildi. 1689-yilda qabul qilingan huquqlar 
to'g'risidagi Bill absolutizm ustidan qozonilgan g'alabani mustahkamlab 
berdi.
Ingliz burjua inqUobming x arak teri. InqUob awaliga diniy shaklga eca 
edi. Qirolga m uxolif kuchlar harakatga keltiigan omma go‘yo daijolga 
xom xukm dorga qarshi kurashardi. Chunki uni turli «bo‘hron!ar*ga aybdor 
deb bilishardi, har xil m ushkulotlar, iqtisodiyot va hayotdagi m uam m olar 
qirolm ng m am lakatni boshqarishdagi n o ‘noqügi, xalq manfaatlariga 
xiyonati oqibatida kehb chiqqan, deb hisoblashardi. Jamiyatning taraq- 
qiyparvar qismi dunyo qurilishi va davlat boshqaruvini yangicha tushu- 
nishm qabul qilganügi, inson huquqlari e ’tirof etilganligi bunga qo‘shimcha 
b o ld i. 
Lekin 
voqealar nvojlanib, 
buijuaziya talablarining asoslari 
chuqurlasha borgani sari ingliz inqilobi sof siyosiy tarixning to r doirasidan 
tashqari chiqib, G ‘arbning buyuk inqiloblaridan biriga aylandi. Ingliz- 
am ing Karl I ga qarshi isyoni liberal siyosiy taitib-qoidalar vujudjza 
kelishiga ko‘p jihatdan yordam berdi.
U MjXVi l M Srdagl ingliz bu* “
Yevropa miqyosidagi ilk inqilob
b o ld i. XVI asr oxirida Angliyada kapitalistik tartib shakllanib, iqtiso- 
diyotda buijuaziya yetakchi mavqega ega b o ld i. Biroq u siyosiy jihatdan 
huquqsiz edi. Shu boisdan butun XVII asr buijua inqilobi, tadbirkorlar 
tom om dan siyosiy hokimiyatni egallash asri bo‘ldi. Bu inqilob Yevropada 
. . . .°
4
t
8
an mqiloblam ing um um iy jihatlarini o ‘zida mujassamlashtirdi: 
hokim iyatning monarxlar q o lid a jam lanishi kuchayib boravotganligiga 
qarsh
1
yo'naUirilib, a n ’anaviy tabaqachilik imtiyozlari va mahalliy erkin- 
liklar him oya qilindi. U nda turli ijtim oiy qatlamlar, partiya va harakatlar 
qatnashd1. Burjuaziyaning absolutizmga muxoüfligi puritanlikda, cherkovni 
isloh qihsh talablanda o ‘z ifodasini topdi. Puritanlar savdo-sanoat faoliya- 
tim , iqtisodiyot bobidagi sa’y-harakatlam i ijobiy va Xudoga maqbul ish 
deb bilardilar. «Nasl-nasabiga ko‘ra huquqi* jiliatdan davlatdagi imtiyozli 
mavqem egallagan dvoiyanlar o ‘rni anch a g‘ayiatU, biümli hamda siyosat 
va x o ja ü k hayoti sohasidagi ishlam i yaxshiroq tushunadigan ishbilar- 
m onlar, savdogarlar, tadbirkorlar bilan almashtirilishi kerak, deb hisobla­
shardi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Mohiyat e ’tibori bilan ingliz kalvinizmi hisoblangan puritanizm 
tarkiban bir xil ijtimoiy oqim ejnasdi. XVI asr oxiriga kelib unda ikkita 
yirik yo‘naüsh, o ‘ziga xos partiyalar: m o'tadii paitiya-presviterianlar va 
ancha radikal partiya-independentlar (mustaqillar) ko‘zga tashlandi. Ingliz 
tadbirkorlarining turli qatlamlari shu partiyalar atroftda uyushdi. Har qaysi 
ijtimoiy guruh, paitiya davlat qurilishi to ‘g‘risida o ‘zining muayyan 
g'oyalari, qarashlarini himoya qilib, yoyishga intilardi. Ayni shu hol 
jumalistika va publitsistika rivojlanishiga ham ta ’sir ko'rsatdi.
Bu davrdagi siyosiy faoliyat mamlakatda b o iib o ‘tayotgan voqealar 
murakkabligini, yetakchi partiyalar almashuvini, keskin g‘oyaviy kurashni 
ziyraklik bilan aks ettirib turdi. H ar qaysi partiya o ‘z mafkurachilari va 
publitsisttarini yetishtirib chiqardi. M atbuot kuchi ular tomonidan ilk bora 
siyosiy kurashdagi ta ’sirchan qurol sifatida foydalanildi. Davriy nashrlar va 
siyosiy pamfletlar inqilob larafdorlari hamda uning raqiblari nom idan 
yozilardi va tarqatilardi. Inqilob arafasida Karl I parlamentga yoilagan 
ko'plab maktublarda qirollik hokîmiyati va davlatning kelib chiqishiga oid 
rasmiy nuqtaî nazar o ‘z ifodasini topdi. Karl I va uning tarafdorlari bu 
hokimiyat ilohiy asoslaqza ega ekanligi to ‘g ‘risidagi g ‘oyani qattiq himoya 
qilardilar. Burjuaziya tarafdorlari esa, qirol hokim iyati va feodallardan 
siyosiy mustaqiUikni talab qilishdan iborat nuqtayi nazarlarini asoslab 
berishdi. Ular o ‘z dalillarini XVII asrdagi dastlabki siyosiy risolalardan 
olib, o'sha davrdagi falsaíly nazariyalarga ishora qilardüar. Absolutizm 
raqiblari orasida qirol bilan «xalq» o ‘rtasidagi ijtimoiy shartnoma nazariyasi 
keng yoyilib, qirol davlatda shunga yarasha hokimiyatga ega bo'ldi. Bu 
bilan hokimiyatning ilohiy kelib chiqishiga oid g‘oya ham inkor etildi.
«Pamfletlar urushi» va siyosiy publitsistika. Parlamentda absolutizm 
tarafdorlari va muxoliflari o'rtasida avj olib ketgan kurash matbuot 
nashrlari, asosan siyosiy pamfletlar sahifalariga toshib chiqib, «pamfletlar 
umshi»ga aylanib ketdi. Bu davrda pam fletlar jurnalistikaning asosiy shakli 
bo*lib qoldi. 1640— 1663-yillarda asosan mustaqil ravishda 15 mingga yaqin 
pamflet paydo bo‘ldi. Qirol va parlament o ‘rtasidagi keskin siyosat davom 
etgan 1642-yilning o ‘zida