87
XIII BAP. QALALARDAǴÍ JASÍL KÓKLEMZARLAR SISTEMASÍ
13.1. Qaladaǵı jasıl kóklemzarlardıń klаssifikаciyası
Qalalardaǵı jasıl kóklemzarlardıń ólshemi onıń abadanlastırıw dárejesi hám
xalıqtıń jasawı ushın qolaylıǵı táriyplenedi.
Qala hám
rayon parkleri, baǵlar, sayabanlar, bulvarları – bul qaladaǵı
kóklemzarlastırıw sistemasınıń ulıwma bólegi.
Ulıwma paydalanatuǵın jasıl kóklemzarlar seliteb aymaqtıń ortasha 8,1% tin
iyeleydi, bir ǵana jasawshıǵa salıstırma esaplaǵanda bolsa – ortasha 7,4 m
2
.
Kishi hám orta qalalarda jasıl kóklemzarlar normasınıń kóbeyiwi
mikrorayonlardaǵı kóklemzarlastırıw esabınan kelip shıǵıwı lazım,
sebebi norma
boyınsha talap 19 m
2
tаn kem bolmaǵan muǵdardı quraydı. Sonı aytıp ótiw lazım, bul
kórsetkishler mikrorayondaǵı ulıwma paydalanatuǵın jasıl kóklemzarlardı hám jasaw
úyleri, ushastkaları, mektep h.b topıraǵındaǵı paydalanıw shegaralanǵan
kóklemzarlardı esapqa almaydı, olar kóklemzarlastırıwdıń ulıwma sistemasında úken
rol oynaydı. Qala imaratlarınıń shegarasında jaylasqan selitebtan sırttaǵı jasıl
kóklemzarlardıń toǵay parkleri, botanika baǵları, nálxanalar,
ihotа
terekleri zonaları
h.b arnawlı wazıypadaǵı jasıl kóklemzarlardan ibarat. Qaladaǵı kóklemzarlar qala
átirapındaǵı kóklemzarlardıń massivleri menen tıǵız baylanıslı bolıp, paydalanıwı,
turǵan ornı, tábiyiy jaǵdayı hám gigienalıq áhmiyeti boyınsha klassifikaciyalanıwı
múmkin bolǵan bólinbes sistemanı payda etedi.
Tiykarǵı wazıypaları:
-texnikalıq inshaatlаr hám jasıl kóklemzarlardıń óz ara sáykesligi;
-buzılǵаn aymaqlardıń tikleniwi;
-xalıqtıń ǵalabalıq dem alıwın shólkemlestiriw;
-tábiyiy lаndshаfttıń ayırıqsha elementlerin qorǵaw.
Aymaqlar landshafttın shólkemlestiriwdiń usılları tábiyiy qásiyetleri hám onıń
shegerasındaǵı xojalıq iskerliginiń minez-qulqına baylanıslı bolıp tabıladı. Bul usıllar
tábiyiy ortalıqtıń ózlestiriliw hám ózgertiriwiniń ulıwma wazıypalarınan kelip shıǵıwı
lazım. Qala landshaftınıń tábiyiy qásiyetleri onıń ózgertiriw, salamatlastırıw hám
abadanlastırıw minez-qulqına óziniń specifik tásirin kórsetedi. Qalanıń ashıq
88
maydanları hám jasıl kóklemzarlar sistması ómir ushın qorshaǵan ortalıqtı
salamatlastırıw, xalıqtıń dem alıwın eń jaqsı shólkemlestiriliiwi, qalanıń sırtqı
kórinisin bayıtıwǵa mólsherlengen bolıp, qalanıń ishindegi hám sırtındaǵı
kóklemzarlardan ibarat.
Qaladaǵı kóklemzarlar qalanıń átirapındaǵı kóklemzarlardıń massivleri
menen
baylanıslı bolıp, olar qaladan sırtta bir qansha uzaqlıqta baslanadı hám qala aymaǵına
deyin hám onıń oraylıq bólimine keletuǵın toǵayzar parkler shegaralarına
shekem
dawam etedi.
Qalalardaǵı jasıl kóklemzarlardıń paydalanıwı túrlishe. Olar dem alıwdıń túrli
kórinislerine mólsherlengen bolıp, qorǵanıw hám qorǵaw lentaların quraydı. Qalaǵa
qaraǵanda orın alǵan jeri hám wazıypası boyınsha qala átirapındaǵı hám qala
sırtındaǵı kóklemzarlardı (toǵaylar, toǵaylı parkler, milliy parkler, qorıqxanalar, suw
alıw inshaatları h.t.b) hámde ulıwma paydalanılǵan hám paydalanıwı shegaralanǵan
qala kóklemzarları (park hám baǵlar, dem alıw orınları
hám bulvarlar, qorǵanıw
lentaları, sanaat hám jasaw maydanları ishindegi kóklemzarlar) ajıratıp qoyıw
múmkin. Kóklemzarlardı jaǵdayı boyınsha óziniń tábiyiy kórinisin saqlap turatuǵın
qala átirapındaǵı hámde qala sırtındaǵı kóklemzarlarǵa hám óz kórinisi menen
jasalma nállerden ibarat bolǵan hám olar aymaǵında hárdayım inshaatlardıń úlken
bólimi turatuǵın hám imarat penen náwbetlenetuǵın qalanıń kóklemzarlarına ajıratıp
qoyıw múmkin.
Salamatlastırıw-gigienalıq qarasta kóklemzar, olardıń jaylasqan ornına
qaramastan, 2 úlken toparǵa bólinedi. Birewi ulıwma tálim áhmiyetke iye, ekinshisi
bolsa insandı atmosferadaǵı sanaat kárxanalarınıń zıyanlı shıǵındılardan hám islep
shıǵarıw hámde transport shawqımınan qorǵaydı.
Xalıqtıń hár kúngi dem alıw sharayatların jaqsılaw, qalanıń mikroklimatın
salamatlastırıw hám qalaǵa tábiyiy landshafttıń elementlerin qosıw ushın jasıl
kóklemzarlar h.b ashıq boslıqlardıń massivleri (keńligi 0.5 km den joqarı bolǵan)
qalalardaǵı imaratlar maydanı 500-1000 nan aspaǵan rayonlarda bóliniwi kerek.
Qalanıń aymaqlı rawajlanıwı tábiyiy landshafttıń barlıq qımbat obyektlerinen –
tábiyiy toǵaylar, suw boyları, dáryalar, kóller, biyiklikler h.t.b lardı saqlaw,
tiklew
89
hám maqsetli ráwishte olardan paydalanıw hámde olardı qala rejesiniń dúzilisine
úzliksiz qosılıwı názerde tutıladı.
Paydalanıwı sheklengen hám arnawlı paydalanatuǵın jasıl kóklemzarlardiń
maydanı normalastırılmaydı hám rejelestiriwde júzege keletuǵın jaǵdaydan h.b
sharayatlardan kelip shıqqan halda belgilenedi.
Ulıwma paydalanatuǵın kóklemzarlar hám olardıń 1 ǵana jasawshı ushın
esaplanatuǵın maydanı normalastirilg’an:
-m
2
tа ulıwma qala paydalanıwı ushın -10;
-turаq-jay rayonlarda -11.
Bul maǵlıwmatlar iri qalalar ushın.
Turaq-jay rayonınıń jasıl kóklemzarlar sisteması funkcional wazıypası hám
egilgen náller xarakteri boyınsha tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin: jasaw
zonasınıń kóklemzarlastırıw; balalar baqshalarınıń ushastkaların kóklemzarlastırıw;
jasaw kósheleri hám piyadaları júretuǵın jollardı kóklemzarlastırıw.
Jasaw
zonalarınıń kóklemzarlastırılıwı (jasaw toparlarınıń ushastkaları, salınǵan imaratlar
hám qızıl sızıq ortasındaǵı baylanıstırıwshılar, xojalıq ushastkaları, qorǵanıw
lentaları) mikrorayon jasaw zonasınıń jámi aymaǵınan 40-45%ti qurawı lazım. Jasaw
zonasında kishi jastaǵı balalardıń dem alıwı ushın, úlken jastaǵı adamlardıń tınısh
dem alıwları ushın mólsherlengen maydanshaların kóklemzarlastırıw názerde
tutılǵan.
Mikrorаyondаǵı baǵtıń hám sport mаydanshаlаrınıń keńligi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
