|
Kirisiw
Qala bul soorujenieler toplamı yáki ortalıqtıń` túri emes, bálkim onnan da
úlkenirek bir nárse bolıp tabıladı. Ol óz zamanınıń ma`deniyatı, dunya-qarasın
sáwlelendiredi hám sol sebepli belgili bir áhmiyetke iye bolıp tabıladı.
Qala dúzilisiniń turaqlı estetik quralları–bul orınnıń tаbiyiy faktorların anıqlaw
hám paydalanıw (dárya, relyef yáki jer júziniń dúzilisi, kóklemzar hám basqalar)
hámde qala áhmiyetine tiyisli tábiyiy jaǵdayınıń eń juwapker noqatlаrın dizimge alıp
ulıwma rejelestiriw koncepsiyasınıń аrxitekturа аnsаmbli sisteması arqalı ashılıwı
bolıp esaplanadı. Аrxitekturаnıń tábiyiy hám jasalma belgileri principin dizimge
alıwdıń tаrıyxtа qáliplesiwi hám ózin kórsetiwi tolıq mániste ortа ásirler hám
klаssikаǵа tiyisli аntik dáwirdegi qalalarda óz kórinisin tapqan.
Qala orayınıń ashiq ózine sáykes ekenligi ulıwma jámi qalanıń pútinlik
dárejesin kórsetken.
Biraq, zamanagóy metropolyalardıń úlken keńliklerinde qanday
etip qala átrapınıń arxitektura-kórkem pútinligin tiklew múmkin? Qala búgingi kúnde
zamanımızdıń ruwxına hám imkaniyatlarına juwap beretuǵın jańa metodikalıq hám
qarama-qarsı (keri) birlikke iye bola aladıma?
Hár jılı (jıldan-jılǵa) áziyz Nókis qalamız ózgeriwde, zamanagóylesip, qayta
qurılıp, abadanlasip hám rawajlanip barmaqta. Sonıń menen birge, qala qurılısı hám
xojalıǵıda rawajlanip atir. Qala qurılısı hám qalanıń social-ekonomikalıq rawajlanıw
máseleleri Qaraqalpaqstanda xalıq xojalıǵı, social hám tábiyiy-ekologiyalıq
kompleksi sıpatında rawajlanıwın esapqa alǵan halda islep shıǵarıw kúshlerin
jaylastırıw hám xalıqtıń jasaw máselelerin uliwma respublikalıq dizimindegi
kontekstinde sheshilip kelinbekte.
Abadanlastırıw
– bul tómendegi shara-ilajlar toplamı: suw támiynatı hám
elektr támiynatın soorujenielerge ótkiziliwi, jollardıń dúzilisin, sanitar qáwipsizlikti
támiynlew, shawqımdı kemeyttiriw, mikroklimattı jaqsılaw h.t.b. Usı shara-ilajlar
anıq territoriyanı hám xalıqtıń ósiwin támiynleydi.
Urbanizaciyanıń (jámiyet rawajlanıwında qalalar róliniń asıw procesi)
rawajlanıwı hámde iri qalalar ósiwi (kóbeyiwi) menen birge qala ortalıǵın
salamatlastırıw, insan menen tábiyat arasındaǵı baylanıslardı saqlap qalıw, qala
5
territoriyaların abadanlastırıw máselelerin jedel qáliplestiriwde, arxitektura menen
tábiyattı birlestiriw, qala territoriyalarınıń toǵay, parklerin hám xalıqtıń dem alıw
zonaların abadanlastırıw dárejesin asırıw hám qalanıń arxitekturalıq kórinisin
qáliplestiriwde landshafttan paydalanıw máseleleri úlken áhimiyetke iye bolıp
kelmekte. Bas jobanı rejelestiriw hám arxitekturalıq-kompozicion dúzilisi negizinde
tábiyiy landshafttı qala aymaǵına organikalıq principinde qosılıp ketiwi belgilengen.
Qalada jasap óziniz bilmegen halda
sizde óz juwmaǵına iye bolmaǵan
intensivli arxitekturalıq spektakldiń qatnasıwshısına aylanasız. Demek, onı túsiniw
hámme waqıtta, hámmegede tiyise bermeydi. Sebebi onı túsiniw ushın onıń derlik
mazmunınıń barlıq elementlerin baqlawǵa úlgeriw hám háreket rawajlanıw
nızamların biliw zárúr.
Ne ushın kórinisi ápiwayı
bir úy, basqa úyler aldında onsheli kózge túspeydi?
Basqası bolsa, sonsheli kórinisli bolmasada, kózdi quwantadı hám óz ornında
turǵanday seziledi? Ne ushın bazı jerde úyler tıǵız bir uyım sıyaqlı jıynalıp,
qońısılardı sıyıstırıp atırǵanday, basqa jerde bolsa olardı bir maqsetke birlestirip
bolmaydı?
Ne ushin qalanıń ayırım jerlerinde qanday bolıwına qaramastan, onıń hár bir
bólegi qalada aytıwı múmkin hár kúni bola alatuǵın bir waqıtta, basqalar bolsa oylap
qala júzin kórmeydi? Qala qay jerden tawsıladı, qala sırtı qay jer?
Qala haqqında
bunday sorawlardı toqtawsız beriwge boladı. Juwaplar bolsa hár dayım kewildegidey
bolabermeydi. Bunday juwaplardı izlew menen birge teoriyalıq tárepten hám
ámeliyatta qalanıń dúzilisi hám qaǵıydaları úyreniwshi arnawlı pán shuǵıllanadı.
Bul pán qala qurılısı dep ataladı. Qala qurılısı arxitekturanıń eń dáslepki
dáwirinde dunyaǵa kelgen. Shınlıqta qurılısshı kadrlardıń barlıǵıda maǵlıwmatı
boyınsha arxitektor bolmaǵan. Sonıń menen bir waqıtta ullı arxitektorlar hár qashan
súwretshi talantın qurılısshınıń sheberligi menen birlestiriw arqalı úlken abıroyǵa iye
bolǵan. Biraq búgingi kúnde qalalar kóp hám olardıń ishinde kóp millionlı gigantları
bar, qala qurılıs ushın tek ǵana arxitekturalıq bilimi jeterli bolmay, ol social hám
gigiena, ekonomika hám ekologiya transportın shólkemlestiriw hám qala xojalıǵın
basqarıw tarawlarında jeterli bilimge iye bolıwı lazım. Házirgi zaman
6
urbanizaciyanıń barlıq unamsız aqibetlerdi saplastıratuǵın sistemanı ámelge asırıw
jolı qalalarda hám basqa xalıq punktlerinde xalıqtıń jasawı ushın qolaylı sharayat
jaratıw zárúr ekenligin tákirarlaydı.
Bir sóz benen aytqanda, qala qurılısı normalıq ustashılıqtıń bir bólegi bolıp
qalmay bálkim onıń joqarı hám qıyın basqıshı dep aytıwǵa barlıq derekler jeterli.
Do'stlaringiz bilan baham: |
