Universiteti arxitektura fakulteti

Kirisiw 
Qala bul soorujenieler toplamı yáki ortalıqtıń` túri emes, bálkim onnan da 
úlkenirek bir nárse bolıp tabıladı. Ol óz zamanınıń ma`deniyatı, dunya-qarasın 
sáwlelendiredi hám sol sebepli belgili bir áhmiyetke iye bolıp tabıladı. 
Qala dúzilisiniń turaqlı estetik quralları–bul orınnıń tаbiyiy faktorların anıqlaw 
hám paydalanıw (dárya, relyef yáki jer júziniń dúzilisi, kóklemzar hám basqalar) 
hámde qala áhmiyetine tiyisli tábiyiy jaǵdayınıń eń juwapker noqatlаrın dizimge alıp 
ulıwma rejelestiriw koncepsiyasınıń аrxitekturа аnsаmbli sisteması arqalı ashılıwı 
bolıp esaplanadı. Аrxitekturаnıń tábiyiy hám jasalma belgileri principin dizimge 
alıwdıń tаrıyxtа qáliplesiwi hám ózin kórsetiwi tolıq mániste ortа ásirler hám 
klаssikаǵа tiyisli аntik dáwirdegi qalalarda óz kórinisin tapqan.
Qala orayınıń ashiq ózine sáykes ekenligi ulıwma jámi qalanıń pútinlik 
dárejesin kórsetken.
Biraq, zamanagóy metropolyalardıń úlken keńliklerinde qanday 
etip qala átrapınıń arxitektura-kórkem pútinligin tiklew múmkin? Qala búgingi kúnde 
zamanımızdıń ruwxına hám imkaniyatlarına juwap beretuǵın jańa metodikalıq hám 
qarama-qarsı (keri) birlikke iye bola aladıma? 
Hár jılı (jıldan-jılǵa) áziyz Nókis qalamız ózgeriwde, zamanagóylesip, qayta 
qurılıp, abadanlasip hám rawajlanip barmaqta. Sonıń menen birge, qala qurılısı hám 
xojalıǵıda rawajlanip atir. Qala qurılısı hám qalanıń social-ekonomikalıq rawajlanıw 
máseleleri Qaraqalpaqstanda xalıq xojalıǵı, social hám tábiyiy-ekologiyalıq 
kompleksi sıpatında rawajlanıwın esapqa alǵan halda islep shıǵarıw kúshlerin 
jaylastırıw hám xalıqtıń jasaw máselelerin uliwma respublikalıq dizimindegi 
kontekstinde sheshilip kelinbekte.
Abadanlastırıw
– bul tómendegi shara-ilajlar toplamı: suw támiynatı hám 
elektr támiynatın soorujenielerge ótkiziliwi, jollardıń dúzilisin, sanitar qáwipsizlikti 
támiynlew, shawqımdı kemeyttiriw, mikroklimattı jaqsılaw h.t.b. Usı shara-ilajlar 
anıq territoriyanı hám xalıqtıń ósiwin támiynleydi. 
Urbanizaciyanıń (jámiyet rawajlanıwında qalalar róliniń asıw procesi) 
rawajlanıwı hámde iri qalalar ósiwi (kóbeyiwi) menen birge qala ortalıǵın 
salamatlastırıw, insan menen tábiyat arasındaǵı baylanıslardı saqlap qalıw, qala 

---

5 
territoriyaların abadanlastırıw máselelerin jedel qáliplestiriwde, arxitektura menen 
tábiyattı birlestiriw, qala territoriyalarınıń toǵay, parklerin hám xalıqtıń dem alıw 
zonaların abadanlastırıw dárejesin asırıw hám qalanıń arxitekturalıq kórinisin 
qáliplestiriwde landshafttan paydalanıw máseleleri úlken áhimiyetke iye bolıp 
kelmekte. Bas jobanı rejelestiriw hám arxitekturalıq-kompozicion dúzilisi negizinde 
tábiyiy landshafttı qala aymaǵına organikalıq principinde qosılıp ketiwi belgilengen.
Qalada jasap óziniz bilmegen halda
sizde óz juwmaǵına iye bolmaǵan 
intensivli arxitekturalıq spektakldiń qatnasıwshısına aylanasız. Demek, onı túsiniw 
hámme waqıtta, hámmegede tiyise bermeydi. Sebebi onı túsiniw ushın onıń derlik 
mazmunınıń barlıq elementlerin baqlawǵa úlgeriw hám háreket rawajlanıw 
nızamların biliw zárúr. 
Ne ushın kórinisi ápiwayı
bir úy, basqa úyler aldında onsheli kózge túspeydi? 
Basqası bolsa, sonsheli kórinisli bolmasada, kózdi quwantadı hám óz ornında 
turǵanday seziledi? Ne ushın bazı jerde úyler tıǵız bir uyım sıyaqlı jıynalıp, 
qońısılardı sıyıstırıp atırǵanday, basqa jerde bolsa olardı bir maqsetke birlestirip 
bolmaydı? 
Ne ushin qalanıń ayırım jerlerinde qanday bolıwına qaramastan, onıń hár bir 
bólegi qalada aytıwı múmkin hár kúni bola alatuǵın bir waqıtta, basqalar bolsa oylap 
qala júzin kórmeydi? Qala qay jerden tawsıladı, qala sırtı qay jer?
Qala haqqında 
bunday sorawlardı toqtawsız beriwge boladı. Juwaplar bolsa hár dayım kewildegidey 
bolabermeydi. Bunday juwaplardı izlew menen birge teoriyalıq tárepten hám 
ámeliyatta qalanıń dúzilisi hám qaǵıydaları úyreniwshi arnawlı pán shuǵıllanadı. 
Bul pán qala qurılısı dep ataladı. Qala qurılısı arxitekturanıń eń dáslepki 
dáwirinde dunyaǵa kelgen. Shınlıqta qurılısshı kadrlardıń barlıǵıda maǵlıwmatı 
boyınsha arxitektor bolmaǵan. Sonıń menen bir waqıtta ullı arxitektorlar hár qashan 
súwretshi talantın qurılısshınıń sheberligi menen birlestiriw arqalı úlken abıroyǵa iye 
bolǵan. Biraq búgingi kúnde qalalar kóp hám olardıń ishinde kóp millionlı gigantları 
bar, qala qurılıs ushın tek ǵana arxitekturalıq bilimi jeterli bolmay, ol social hám 
gigiena, ekonomika hám ekologiya transportın shólkemlestiriw hám qala xojalıǵın 
basqarıw tarawlarında jeterli bilimge iye bolıwı lazım. Házirgi zaman 

---

6 
urbanizaciyanıń barlıq unamsız aqibetlerdi saplastıratuǵın sistemanı ámelge asırıw 
jolı qalalarda hám basqa xalıq punktlerinde xalıqtıń jasawı ushın qolaylı sharayat 
jaratıw zárúr ekenligin tákirarlaydı. 
Bir sóz benen aytqanda, qala qurılısı normalıq ustashılıqtıń bir bólegi bolıp 
qalmay bálkim onıń joqarı hám qıyın basqıshı dep aytıwǵa barlıq derekler jeterli.