Universiteti arxitektura fakulteti

100*(A-P)
Bul jerde: 

---

14 
P
-qala átirapında jasap, qalaǵa islew ushın keliwshi hám turaqlı turaq-jayı 
boyınsha qala payda etiwshi quramǵa qosılıwshı miynetkeshler sanı.
1.5. Qala territoriyasın wazıypasına kóre zonalaw
Qala territoriyasın wazıypasına kóre zonalaw hár qanday xalıq jasaw ornınıń 
strukturasın belgilewshi wazıypaları tiykarǵı 5 túrge bóliniwi múmkin: iri sawda 
orayları, miynet jergilikli jumıslar, jámiyetlik ómir, dem alıw, olar óz náwbetinde 
kommunikaciyalar sistemasına birlestiriledi. Ulıwma aytqanda, transport sistemasi–
adamlar hám júklerdi bir ornınan, ekinshi orınǵa alıp jetkerip qoyıwǵa xizmet etedi, 
injenerlik sistema–olar arqalı energiya hám axborot jiberiledi. Bul wazıypalar menen 
baylanıslı bolǵan aymaqlardıń payda bolıwı hám mákanda ózara jaylasıw olardıń hár 
birin ámelge asırıw ushın, basqası qáliplestirilgen ortalıq málim wazıypanı zıyanli 
tásirin joǵaltıw arqalı eń jaqsı sharayat támiynleniwi lazım. Bunda sistemadaǵı 
baylanıslardıń támiynlewshi kommunikaciya uzınlıǵınıń minimal dárejede bolıwǵa 
umıtılıw kerek. 
Wazıypası boyınsha zonalaw – bul qala territoriyasın paydalanıw 
xarakteristikasına kóre, yaǵnıy wazıypasına kóre differenciyalaw. 
Wazıypalardı qala qurılısı boyınsha zonalaw hám olar ushın belgili aymaqlardı 
payda etiw ideyası XIX ásir hám XX ásirler arasında júz berdi. Onı birinshi márte 
fransuz arxitektorı Toni-Garne “Sanaat qalası” eksperimental joybarında (1901-1904) 
qáliplestirdi. Bul jobada miynet etiw ornı, jasaw hám dem alıw ornı ushın 
kommunikaciyalar menen baylanısqan (sonıń menen birge, transport háreket 
qılatuǵın jollar, piyadalardan ajıratılǵan) anıq shegaralanǵan territoriyalar ajıratıladı. 
Wazıypalaw boyınsha zonalaw principi
zamanagóy qala qurılısında da qabıl 
etilgen. Onıń teoriyalıq tiykarların Le Karbyuze 1933-jılı bolıp ótken arxitektorlardı 
xalıqara ushrasıwı materiallar boyınsha jazılǵan “Afina xartiyası” kitabında keńnen 
túsindirip bergen. Qala territoriyası wazıypasına hám paydalanıw xarakteristikasına 
kóre aymaqlarǵa bólinedi: 

---

15 
Seliteb – turaq–jay rayonların, jámiyet orayların (basqarıw, ilimiy, oqıw, 
medicina, sport h.b), ulıwma paydalanılǵan gúlzarlardı kóklemzarlardı jaylastırıw 
ushın; 
Sanaat – sanaat kárxanaları hám olar menen baylanıslı bolǵan obyektlerdi, 
tramvay depoları, trolleybus hám avtobus parkların hám sol sıyaqlı obyektlerdi 
jaylastırıw ushın; 
Sırtqı – transport, transport quralları hám inshaatların (jolawshi hám júk 
stanciyaları, portlar, pristanlar h.b) jaylastırıw ushın; 
Xalıqtıń dem alıw orınları – sport hám sport-salamatlastırıw bólimleri, 
mádeniyat hám dem alıw baǵları, toǵay parkleri hám abadanlastırılǵan suw 
háwizlerin jaylastırıw ushın; 
Sanitariya – qorǵaw – qorshaǵan ortalıqtı zıyanli tásir kórsetiwshi obyektlerden 
(sanaat kárxanaları, transport quralları hám inshaatlar) hám aymaqlardan qorǵawshı 
kóklemzarlar hám ashıq maydanlar payda etiw ushın; 
Sonıń menen birge úlken hám iri qalalarda ulıwma qala jámiyet orayı aymaǵı 
da ajıratıladı (kishi hám ortasha qalalarda bul oray seliteb aymaqqa kiredi). 
Bilimlendiriw baǵdarındaǵı tiykarǵı aymaqlar sanına ilimiy–tekseriw hám 
oqıw institutları, konstruktorlıq byuroları, kurort qalalarda bolsa emlew-
salamatlastiriw hám olarǵa baylanıslı bolǵan xizmet kórsetiwshi mekemeler, baǵlar, 
parkler, shomılıw orınları h.b jaylasadı. 
Qalalarǵa iykemlesiwshi aymaqlarda
mikroklimattı hám hawanı jaqsılaw ushın 
kerek bolǵan iri kóklemzarlarǵa, ǵalabalıq dem alıw orınlarǵa, hámde qala massivin 
keyinsheli ósiwi ushın rezerv sıpatında saqlawshı orınlarǵa iye bolǵan qala – átirapi 
aymaǵı payda etiledi. 
Qalalardıń keleshektegi ósiwi ushın (30-40 jıl) kózde tutılǵan rezerv territoriya 
qala shegarasına qosılıwı lazım hám bolıwı kózde tutılǵan ózgerislerde qadaǵalanıwı 
kerek. 
Qala átirapi aymaǵı shegarasın qala hám awıl xalqınıń basqarıw shegaraları, 
awıl xojalıǵı hám basqa kárxanalardıń ózara baylanıslı túrde rawajlanıwdı esapqa 

---

16 
alǵan halda anıqlanadı. Jaylasıwdıń qáliplesip atırǵan toparlı dizimine kiriwshi 
qalalar ushın, ulıwma qala átirapı aymaǵı kózde tutılıwı kerek. 
Funkcional aymaqlardı qáliplestiriw hám olarǵa obyektlardi jaylastırıw tártibi 
KMK 2.07.01-94 da kórsetilgen. 
Aymaqlardıń ózara jaylasıwı sanaat xarakteristikası, qala ólshemine hám 
jergilikli,
usı
sharayatqa baylanıslı.
Seliteb aymaqlar qalanıń qurǵaq, biyiklik, kóklemzarlastırılǵan hám suw 
aymaǵına salıstırǵanda shamalǵa qaraǵan tárepte hám dárya aǵımı boyınsha joqarıda 
jaylastırılıwı kerek. 
Sanaat aymaqları relyefi tınısh hám temir jol magistralına yáki suw jollarına 
jaqın túrde jaylastırıw kerek. 
Transport aymaqları qalanıń seliteb hám basqa aymaqların kesip ótpewi kerek. 
Olar sanaat penen qolay baylanısqan bolıwı kerek. Jolawshı vokzallar qalanıń turaqlı 
ómirine kesent bermewi, ha’m sonıń menen birge barlıq noqatları menen qolaylı 
baylanısta bolıwı kerek. 
Dem alıw aymaqları relyefi quramalı, oylı–biyik qurılıs ushın qolaysız bolǵan 
orınlarda, jap-jasıl massivlerde hám suw háwizleri jaqınında jaylasqan maqsetke 
muwapıq. Olardı qala sırtına jaqınraq, biraq qolaylı transport baylanısın esapqa alǵan 
halda jaylastırıw zárúr.