Universiteti arxitektura fakulteti

1.2. Qalanı payda etiwshi faktorlar
Xalıqtıń strukturası, onıń sanı, solardan kelip shıǵıp jaylasıw úlkenligi hám 
onıń túrine baylanıslı bolǵan xalıq ornınıń payda bolıwın anıqlap beriwshi 
ekonomikalıq hám sociallıq sharayatlar qala payda etiwshi faktor dep ataladı. 
Áhmiyeti onıń shegarasınan joqarı bolǵan, qala payda bolıwına sebep bolǵan 
kárxanalardı qala payda etiwshi faktorlar (zavod, fabrika, elektrostansiya, iri transport 
uzelleri, aero hám teńiz portları, mámleket áhmiyetindegi xákimiyat mekemeleri, 
ilimiy-izertlew mekemeleri, muzey, kitapxana, teatr, sanatoriya, dem alıw úyler h.t.b) 
dep ataladı. 
Hár qanday qalalarda hám qala payda etiwshi kárxanalar toparında islewshi 
adamlarǵa xojalıq-mádeniy xizmetti ámelge asırıwda mekeme hám kárxanalar xizmet 
kórsetiwshi dep ataladı. Olardıń áhmiyeti házirgi xalıq punktiniń shegarasınan sırtqa 
tarqalmaydı. Olar hákimshilik mekemeler, muzeyler, magazinler, jergilikli jeńil 
sanaat kárxanaları, mektepler h.t.b bolıwı múmkin. 

---

12 
1.3. Qalalardıń miynet resursları
Qala óziniń funkciyasın jetiskenlik penen orınlaw ushın onıń yarımınan kóp 
xalqı miynetke jaramlı bolıwı lazım. 
Qalalardıń miynet resursları – ulıwma islep shıǵarıwda qatnasa alatuǵın xalıq 
bolıp esaplanadı. Olar 2 toparǵa bólinedi: 
1.
Qala payda etiwshi – onıń xalıq xojalıq áhmiyetindegi rawajlanıwın 
qáliplestiriwshi kárxana, mekeme hám shólkemlerdiń (sanaat kárxanaları, ilim-pán 
h.t.b) miynetkeshlerin óz ishine aladı.
2.
Qalaǵa xizmet qılıwshılar – qala xalqına xızmet kórsetiw menen 
baylanıslı kárxanalar, mekemeleriniń (mektepler, institutlar, sawda, jámiyetlik 
asxanalar, den–sawlıqtı qorǵaw, xojalıq– xızmet kórsetiw hám turaq–jay – kommunal 
xızmet kórsetiw) miynetkeshlerin óz ishine aladı. 
Qala payda etiwshi xalıq toparlarınıń sanı qala úlkenligine baylanıslı emes, 
bálkim bul úlkenlikti ózi keltirip shıǵaradı, sebebi olar qalalarda jaylasqan, qalalardan 
sırtqı áhmiyetke iye bolǵan obyektlerdiń quwatlılıǵın belgilep beredi. Xızmet 
kórsetiwshi toparlar qala úlkenligine tuwrıdan-tuwrı baylanısqa iye boladı, sebebi 
onıń muǵdarı mádeniy-jergilikli hám kommunal áhmiyetke iye bolǵan, xalıqtıń 
belgili bir muǵdarına xızmet kórsetiwshi mekemelerdiń miynet sarıplılıǵın
anıqlap 
beredi. 
Qalanıń jumıs islemeytuǵın xalqı jumıssızlıq dep ataladı. Bul toparǵa 
jámiyetlik islep shıǵarıwda qatnaspaytuǵın adamlar kiredi (oqıwshılar, balalar, 
mektep oqıwshıları, studentler, nágiranlar, napaqaxorlar). 
Xalqı quramındaǵı miynetke jaramlı jastaǵı topardıń turaqlı muǵdarı onıń 
áhmiyetli miynet balansın támiynlep beredi hám tómendegi normalıq esaplı 
shegaralarda kórinisin tabadı: 
A–qala payda etiwshiler, pútkil qala muǵdarınan 25-40 %; 
B-xizmet kórsetiwshi qániygeler 15-25 %; 
C- jumıs islemeytuǵın adamlar 50-60 %. 

---

13